Ο Ερντογάν ως νέος Μωάμεθ Β’ – Το κανάλι της Κωνσταντινούπολης, η συνθήκη του Μοντρέ και η αλλαγή ισορροπιών

Τον Απρίλιο του 1453 ένας Ιταλός ναυτικός που βρισκόταν στην πλευρά των Οθωμανών έξω από τα τείχη της Κωνσταντινούπολης παρουσίασε μία ιδέα στο στρατόπεδο του Μωάμεθ Β’ για να ξεπεράσουν την αλυσίδα που έκλεινε τον Κεράτιο κόλπο.

Τα πλοία του οθωμανικού στόλου θα μεταφέρονταν στον Κεράτιο κόλπο μέσω της ξηράς, πάνω σε πλατφόρμες που θα τις έσερναν βόδια πάνω από τη γενοβέζικη συνοικία του Γαλατά, όπως και τελικά έγινε.

Ήταν μία πρακτική που είχαν χρησιμοποιήσει οι Βενετοί στη Λομβαρδία και στην προκειμένη περίπτωση εξυπηρετούσε τους Οθωμανούς.

Παράλληλα ο Μωάμεθ Β΄ θα «προσπερνούσε» τους Γενοβέζους του Πέραν, οι οποίοι τηρούσαν μία αμφιλεγόμενη στάση μεταξύ Βυζαντινών και Οθωμανών.

Ο Δούκας, Βυζαντινός ιστορικός της άλωσης, περιγράφει χαρακτηριστικά:

«Ο Ξέρξης έκανε γεφύρι στη θάλασσα και πάνω σ' αυτό πέρασε τόσος στρατός σα να ήτανε ξηρά.

Αυτός όμως ο νέος Αλέξανδρος (ο Μωάμεθ ο Πορθητής) έκανε θάλασσα τη γη και ωσάν να ήτανε κύματα οι πλαγιές, οδήγησε τα καράβια από το Βόσπορο πάνω από τις κορφές των βουνών».

Το νέο-οθωμανικό όραμα του Ερντογάν και το Kanal Istanbul project

Σχεδόν έξι αιώνες μετά τον Μωάμεθ τον Πορθητή, ο Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν επιχειρεί να κάνει μία ανάλογη παράκαμψη, επηρεάζοντας το παγκόσμιο εμπόριο και επιδιώκοντας να αναθεωρήσει μία διεθνή συνθήκη. Επιχειρώντας να «αναβιώσει» το οθωμανικό παρελθόν της Τουρκίας με μεθοδικές κινήσεις, προωθεί την αναθεωρητική του ατζέντα.

Μία από τις κινήσεις αυτές είναι και το περίφημο «κανάλι της Κωνσταντινούπολης», το αναπτυξιακό σχέδιο του οποίου εγκρίθηκε στις αρχές Απριλίου.

To Kanal Istanbul project, το οποίοι συζητιέται από το 2011, αποτελεί ένα από τα μεγαλύτερα έργα υποδομής στην περιοχή, με τις εκτιμήσεις για τον προϋπολογισμό του να αγγίζουν τα 10 δισ. δολάρια.

Η σημασία του έργου έχει εκθετική σημασία για τις ισορροπίες στην ευρύτερη περιοχή της ανατολικής Ευρώπης καθώς αλλάζει πολλαπλώς το υφιστάμενο status quo.

Η υλοποίηση του Kanal Istanbul project επηρεάζει τις θαλάσσιες μεταφορές και τον τρόπο που γίνεται το εμπόριο από τη στιγμή που δημιουργείται μία ακόμα δίοδος εκτός του Βοσπόρου. Παράλληλα αποκτά τη δυνατότητα να επηρεάσει δραστικά και την περιοχή της Μαύρης Θάλασσας μέσω της Συνθήκης του Μοντρέ.

Η Συνθήκη του Μοντρέ

Η Συνθήκη του Μοντρέ ισχύει από το 1936 και αντικατέστησε τη Συνθήκη της Λωζάννης στις προβλέψεις για τα Στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελλίων. Υπογράφτηκε από τις Βουλγαρία, Ρουμανία, Σοβιετική Ένωση, Τουρκία, Αυστραλία, Γαλλία, Ελλάδα, Ιταλία, Αγγλία και Γιουγκοσλαβία στην Ελβετία και πρωτοκολλήθηκε από την Κοινωνία των Εθνών.

Επί της ουσίας ο έλεγχος των Στενών παραχωρείται στην Τουρκία, εξασφαλίζεται η ελεύθερη ναυσιπλοΐα από τα μη πολεμικά πλοία σε καιρό ειρήνης και επιβάλλει σημαντικούς περιορισμούς στη διέλευση πολεμικών πλοίων. Συγκεκριμένα, επιτρέπεται η διέλευση πολεμικών πλοίων των παράκτιων  χωρών της Μαύρης Θάλασσας ενώ για τις χώρες εκτός Μαύρης Θάλασσας επιτρέπεται η διέλευση σε πλοία με εκτόπισμα μικρότερο των 15.000 τόνων και όπλα μικρού διαμετρήματος. Οι συγκεκριμένοι όροι αποκλείουν ουσιαστικά το ΝΑΤΟ από τη Μαύρη Θάλασσα από τη στιγμή που δεν μπορούν να περάσουν τα Στενά αεροπλανοφόρα των ΗΠΑ.

Το ερώτημα που δημιουργείται με την προώθηση του «καναλιού της Κωνσταντινούπολης» είναι τι θα γίνει με τη Συνθήκη του Μοντρέ και τις προβλέψεις της για τη διέλευση των πλοίων. Η παραπάνω αίρεση συνδέεται με την αναθεωρητική τάση της Τουρκίας του Ερντογάν η οποία δεν διστάζει να θέσει εν αμφιβόλω το υφιστάμενο status quo.

Το όλο θέμα με τη Συνθήκη του Μοντρέ και την πρόθεση Ερντογάν να την αναθεωρήσει ήρθε στην επιφάνεια μετά την επιστολή των Τούρκων απόστρατων και τη σύλληψή τους με τον ίδιο τον Τούρκο πρόεδρο να ρίχνει νερό στον μύλο των ερωτημάτων που προκύπτουν καθώς η επιστολή προειδοποιούσε να μην ανοίξει θέμα αναθεώρησης της Συνθήκης του Μοντρέ.

Ο Τούρκος πρόεδρος μετά την σύσκεψη του AKP την Δευτέρα έδωσε συνέχεια στο θέμα. Όπως δήλωσε, «επί του παρόντος δεν προσπαθούμε ή επιθυμούμε να εγκαταλείψουμε την Συνθήκη του Μοντρέ», προσθέτοντας ότι στο μέλλον η χώρα του «δεν θα διστάσει να αναθεωρήσει συμφωνίες αναζητώντας καλύτερα οφέλη για την Τουρκία».

Η Μαύρη Θάλασσα

Η περιοχή της Μαύρης Θάλασσας αποτελεί σημείο ενδιαφέροντος για όλες τις χώρες εδώ και αιώνες. Ένα πάγιο αίτημα αποτελεί η έξοδος της Ρωσίας στις θερμές θάλασσες της Μεσογείου για το εμπόριο αλλά και την ισορροπία δυνάμεων σε στρατιωτικό επίπεδο. Η κλειστή θάλασσα του Εύξεινου Πόντου έχει βρεθεί το τελευταίο διάστημα στο επίκεντρο του ενδιαφέροντος με το ΝΑΤΟ να προγραμματίζει ασκήσεις στην περιοχή, τη Ρωσία να αντιδρά στις κινήσεις του ΝΑΤΟ στην Ουκρανία και την Τουρκία να εξαγγέλλει την εξεύρεση κοιτασμάτων φυσικού αερίου.  

Μία αλλαγή στο καθεστώς που ρυθμίζει την είσοδο και την έξοδο από τα Στενά, μπορεί να επιδράσει τόσο σε στρατιωτικό επίπεδο όσο και σε οικονομικό. Η Τουρκία βρίσκεται σε σημείο που μπορεί να κάνει μία ακόμα προβολή ισχύος εκμεταλλευόμενη τη γεωγραφική της θέση, καθιστώντας τη ρυθμιστικό παράγοντα για κάτι που θέλουν οι ΗΠΑ και δεν θέλει η Ρωσία. Μία πιθανή αναθεώρηση προς όφελος της Τουρκίας, την καθιστά ρυθμιστικό παράγοντα στην περιοχή αναβαθμίζοντας την παρουσία της και ενδυναμώνοντας τον ρόλο της ως περιφερειακής δύναμης.

Η Συνθήκη του Μοντρέ και η Ελλάδα

Η Ελλάδα επηρεάζεται από τις εξελίξεις που αφορούν τα Στενά του Βοσπόρου και των Δαρδανελλίων για δύο κύριους λόγους. Από τη Συνθήκη του Μοντρέ απορρέει η στρατικοποίηση των νησιών του βορείου Αιγαίου.

Για τα νησιά της Λήμνου και της Σαμοθράκης, η αποστρατικοποίηση προβλεπόταν στη Σύμβαση της Λωζάννης του 1923. Στην ίδια σύμβαση προβλεπόταν και η αποστρατικοποίηση των Δαρδανελλίων, της Θάλασσας του Μαρμαρά του Βοσπόρου και των τουρκικών νησιών Ίμβρου, Τενέδου και Λαγουσών.

Οι προβλέψεις της Σύμβασης καταργήθηκαν από τη Σύμβαση του Μοντρέ του 1936, η οποία αντικατέστησε στο σύνολό της την Σύμβαση της Λωζάννης. Η Τουρκία μάλιστα έχει αναγνωρίσει το δικαίωμα της Ελλάδας όπως διατυπώνεται σε επιστολή του Τούρκου πρέσβη στην Αθήνα προς την ελληνική κυβέρνηση του 1936.