Δημήτρης Παντερμαλής: Η «ψυχή» του Μουσείου της Ακρόπολης που έδωσε μάχη για τα γλυπτά του Παρθενώνα
«Ήταν η ψυχή του Μουσείου, όταν αυτό ήταν ακόμη μόνο στα χαρτιά», επισήμανε η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη
Ο θάνατος του Δημήτρη Παντερμαλή, του καθηγητή Αρχαιολογίας που έδωσε μάχη για την επιστροφή στην Ελλάδα των Γλυπτών του Παρθενώνα, αλλά και που αποτέλεσε την «ψυχή» του Μουσείου της Ακρόπολης, προκειμένου αυτό να πάρει «σάρκα και οστά» τον Ιούνιο του 2009, έφυγε σήμερα από τη ζωή σε ηλικία 82 ετών, βυθίζοντας στη θλίψη τον χώρο του πολιτισμού.
Ο ίδιος χαρακτήριζε το Μουσείο της Ακρόπολης ως το μουσείο «ενός συγκεκριμένου αρχαιολογικού χώρου και μάλιστα του σημαντικότερου χώρου της Ελλάδας, που έχει παγκόσμια ακτινοβολία. Επομένως δεν είναι απλώς ένας χώρος στον οποίο εκτίθενται κάποια ευρήματα ανασκαφών, αλλά κάτι το εντελώς ιδιαίτερο. Γι’ αυτό είναι ιδιαίτερη και η αρχιτεκτονική και η διαχείρισή του».
Ο ίδιος εξηγούσε σε συνέντευξή του ότι στόχος του Μουσείου της Ακρόπολης ήταν ο επισκέπτης, «δηλαδή επικεντρωθήκαμε σε μεγαλύτερο βαθμό από οτιδήποτε άλλο, στον επισκέπτη, πώς να γίνει η επίσκεψή του βιωματική, να νιώσει το μουσείο. Ίσως ακούγεται λίγο ρομαντικό αυτό, αλλά είναι καταλυτικό σε ένα μουσείο να κερδίσεις τον επισκέπτη. Και κυρίως όταν δείχνεις αριστουργήματα υπάρχει πάντα ο φόβος, αν το κάνεις εγκεφαλικά, να δημιουργηθεί ένα είδος απαξίας από τον επισκέπτη γιατί μπορεί να καταπιεστεί από τη σημασία του ευρήματος. Αν όμως του πεις ‘έλα να το ανακαλύψεις, να καταλάβεις ο ίδιος γιατί είναι σπουδαία τα αρχαϊκά και κλασικά γλυπτά’, τότε τα πράγματα είναι διαφορετικά γιατί αρχίζει να δημιουργείται μια εξοικείωση. Άρα η εξοικείωση ήταν το βασικό και όχι ο βομβαρδισμός γνώσεων. Οι γνώσεις θα έρθουν μετά και γίνονται με ποικίλους τρόπους».
«Ηταν η ψυχή του Μουσείου, όταν αυτό ήταν ακόμη μόνο στα χαρτιά. Βρισκόταν εκεί, σε κάθε στάδιο της δημιουργίας του και μέχρι την τελευταία του στιγμή. Του οφείλουμε ότι η Ελλάδα έχει ένα από τα σπουδαιότερα και πιο αγαπημένα στους επισκέπτες μουσεία του κόσμου, ένα μουσείο πρότυπο πολιτιστικής διαχείρισης, που τιμά τον Πολιτισμό μας και την πατρίδα μας», επισήμανε από την πλευρά της η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, αποχαιρετώντας «έναν σπάνιο επιστήμονα, έναν εμπνευσμένο δάσκαλο, έναν πολύτιμο συνεργάτη, έναν καλό φίλο».
Μόλις τον περασμένο Ιούνιο, σε μια από τις τελευταίες δημόσιες παρεμβάσεις του για το συγκεκριμένο θέμα, ο καθηγητής Αρχαιολογίας είχε χαρακτηρίσει ελιγμό «για να σταματήσει αυτός ο θόρυβος γύρω από τα γλυπτά χωρίς να είναι πραγματική λύση», την πρόταση του προέδρου του Βρετανικού Μουσείου για διαμοιρασμό των Γλυπτών χωρίς προαπαιτούμενα.
«Δεν είναι λύση να σου δανείσει κάποιος κάτι που εσύ θεωρείς ότι δεν είναι ιδιοκτησία του», είχε απαντήσει ο Δημήτρης Παντερμαλής.
Ο ίδιος ήταν που είχε απαντήσει τον Μάρτιο του 2021 μέσα από τη συχνότητα του ΘΕΜΑ 104,6 στη θέση του τότε πρωθυπουργού της Βρετανίας Μπόρις Τζόνσον ότι «ο Έλγιν τα απέκτησε (τα Γλυπτά του Παρθενώνα) με νόμιμο τρόπο». «Είναι κρίμα που ο Τζόνσον, ο οποίος έχει ελληνική παιδεία να προβαίνει σε τέτοιου είδους δηλώσεις. Βεβαίως ως Πρωθυπουργός μπορεί να πει ότι θέλει αλλά δεν μπορεί να υποστηρίξει αυτή τη διατύπωση δεν τα δίνω πίσω διότι τα αποκτήσαμε νόμιμα. Δεν μπορεί να τα στηρίξει σε πραγματικά δεδομένα» είχε πει τότε ο Δημήτρης Παντερμαλής.
Όπως είχε εξηγήσει, «όλη αυτή η υπόθεση των Γλυπτών του Παρθενώνα στηρίζεται στο λεγόμενο φιρμάνι αλλά αυτό που υπάρχει δεν είναι φιρμάνι. Αυτό που διασώθηκε είναι ένα κείμενο το οποίο απευθύνει ο Διοικητής της Κωνσταντινούπολης στον Διοικητή της Αθήνας. Δεν εξουσιοδοτεί κανέναν να ξηλώσει και να διαλύσει τον Παρθενώνα, αναφέρει αυτά που ήταν πεσμένα στο έδαφος. Πουθενά δεν λέει ότι για να αφαιρέσουν τα αρχαία μπορούν να καταστρέψουν το μνημείο. Ο Έλγιν και οι εκπρόσωποί του για να απογυμνώσουν το μνημείο, χρειάστηκε να διαλύσουν τα μάρμαρα τα οποία ήταν πάνω από τα γλυπτά. Η αποξήλωση του Παρθενώνα έγινε με τον πιο βάρβαρο τρόπο. Το φιρμάνι είναι το ύψιστο σε ισχύ έγγραφο - τέτοιο πράγμα δεν υπάρχει. Εμείς, συνεργαστήκαμε με Τούρκους ειδικούς οι οποίοι ερευνούν τα αρχεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έχουν υπ' όψιν τους όλα τα φιρμάνια που έχουν εκδοθεί. Τέτοιο φιρμάνι δεν έχει βρεθεί».
Μιλώντας σε εκπομπή του δημόσιου γερμανικού ραδιοφώνου το 2019 είχε ξεκαθαρίσει ότι «η πλήρης επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα είναι η μόνη λύση. Πρέπει να συνενωθεί ό,τι είναι αναπόσπαστα δεμένο με τον μνημείο».
Ξεχωριστό κεφάλαιο στην επιστημονική καριέρα του Δημήτρη Παντερμαλή αποτέλεσαν οι ανασκαφές στο Δίον, όπου ανέπτυξε ένα καινοτόμο αρχαιολογικό και φυσικό πάρκο ενώ παράλληλα έφερε νέες, σύγχρονες ιδέες, ως Πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας και Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.
Στην έμπνευση και τον ενθουσιασμό του Δημήτρη Παντερμαλή αναφέρθηκε η προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Πιερίας Σταυρούλα Σδρόλια, τονίζοντας ότι ιδιαίτερα για το Δίον, η συμβολή του ήταν μοναδική και καθοριστική. «Αυτός ο σπουδαίος αρχαιολογικός τόπος δεν θα υπήρχε καθόλου. Οφείλεται στην έμπνευσή του και στο μεράκι του» δήλωσε στο Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων η κυρία Σδρόλια.
«Οι προσπάθειές του και το μεράκι του οδήγησαν στο να κινητοποιηθεί ένας ολόκληρος μηχανισμός. Τον στήριξαν ισχυροί άνθρωποι, ακριβώς επειδή μπορούσε να τους πείσει για τη σημασία αυτού του ιερού τόπου των Μακεδόνων. Το πίστεψε πρώτος και μετά όλο το πανεπιστήμιο και πολλοί άλλοι φορείς» λέει η κυρία Σδρόλια, προσθέτοντας ότι τώρα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας εισπράττει τους καρπούς αυτού του σπουδαίου αρχαιολογικού χώρου. «Πάντα, με πολύ κόπο, γιατί και η διατήρηση και η ανάπτυξή του, απαιτούν μεγάλες προσπάθειες, αλλά η ύπαρξή του οφείλεται στον ενθουσιασμό του που κράτησε δεκαετίες», σημείωσε η προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Πιερίας.
Ο Δημήτρης Παντερμαλής, που ήταν Ομότιμος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και είχε διατελέσει Πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας και Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, διηύθυνε από το 1973 τις αρχαιολογικές ανασκαφές του Πανεπιστημίου στο Δίον, όπου είχε πραγματοποιήσει πρωτοποριακά προγράμματα μετατρέποντας την ανασκαφή σε ένα αρχαιολογικό και φυσικό πάρκο.
Όπως τόνισε η κυρία Σδρόλια ο σπουδαίος αρχαιολόγος δεν ξέχασε ποτέ το Δίον. «Παρόλο που ήταν πρόεδρος του Μουσείου της Ακρόπολης, το Δίον το στήριζε όσο μπορούσε και απ' όλες τις θέσεις», ανέφερε χαρακτηριστικά.
Ο Δημήτρης Παντερμαλής μέχρι πρόσφατα επισκεπτόταν τον χώρο και σε κάθε επίσκεψή του ενθουσίαζε, ενέπνεε το προσωπικό. «Φέτος ήταν η μόνη χρονιά που δεν ήρθε», σημείωσε η κυρία Σδρόλια, η οποία υπήρξε και μαθήτριά του. Για τον καθηγητή της Δημήτρη Παντερμαλή θυμάται ότι «μας άφηνε να δούμε την ωραιότητα της αρχαιολογίας. Αυτό το συναρπαστικό που έχει. Να μη μας τρομάξει ο πλούτος των πληροφοριών, αλλά να δούμε την ομορφιά και ότι αξίζει να προσπαθήσουμε για αυτή».
Ο ίδιος χαρακτήριζε το Μουσείο της Ακρόπολης ως το μουσείο «ενός συγκεκριμένου αρχαιολογικού χώρου και μάλιστα του σημαντικότερου χώρου της Ελλάδας, που έχει παγκόσμια ακτινοβολία. Επομένως δεν είναι απλώς ένας χώρος στον οποίο εκτίθενται κάποια ευρήματα ανασκαφών, αλλά κάτι το εντελώς ιδιαίτερο. Γι’ αυτό είναι ιδιαίτερη και η αρχιτεκτονική και η διαχείρισή του».
Ο ίδιος εξηγούσε σε συνέντευξή του ότι στόχος του Μουσείου της Ακρόπολης ήταν ο επισκέπτης, «δηλαδή επικεντρωθήκαμε σε μεγαλύτερο βαθμό από οτιδήποτε άλλο, στον επισκέπτη, πώς να γίνει η επίσκεψή του βιωματική, να νιώσει το μουσείο. Ίσως ακούγεται λίγο ρομαντικό αυτό, αλλά είναι καταλυτικό σε ένα μουσείο να κερδίσεις τον επισκέπτη. Και κυρίως όταν δείχνεις αριστουργήματα υπάρχει πάντα ο φόβος, αν το κάνεις εγκεφαλικά, να δημιουργηθεί ένα είδος απαξίας από τον επισκέπτη γιατί μπορεί να καταπιεστεί από τη σημασία του ευρήματος. Αν όμως του πεις ‘έλα να το ανακαλύψεις, να καταλάβεις ο ίδιος γιατί είναι σπουδαία τα αρχαϊκά και κλασικά γλυπτά’, τότε τα πράγματα είναι διαφορετικά γιατί αρχίζει να δημιουργείται μια εξοικείωση. Άρα η εξοικείωση ήταν το βασικό και όχι ο βομβαρδισμός γνώσεων. Οι γνώσεις θα έρθουν μετά και γίνονται με ποικίλους τρόπους».
«Ηταν η ψυχή του Μουσείου, όταν αυτό ήταν ακόμη μόνο στα χαρτιά. Βρισκόταν εκεί, σε κάθε στάδιο της δημιουργίας του και μέχρι την τελευταία του στιγμή. Του οφείλουμε ότι η Ελλάδα έχει ένα από τα σπουδαιότερα και πιο αγαπημένα στους επισκέπτες μουσεία του κόσμου, ένα μουσείο πρότυπο πολιτιστικής διαχείρισης, που τιμά τον Πολιτισμό μας και την πατρίδα μας», επισήμανε από την πλευρά της η υπουργός Πολιτισμού, Λίνα Μενδώνη, αποχαιρετώντας «έναν σπάνιο επιστήμονα, έναν εμπνευσμένο δάσκαλο, έναν πολύτιμο συνεργάτη, έναν καλό φίλο».
Ο αγώνας για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα
Αξίζει να σημειωθεί ότι ο Δημήτρης Παντερμαλής αποτέλεσε μια από τις κορυφαίες προσωπικότητες στον διεθνή αγώνα για την επιστροφή των Γλυπτών του Παρθενώνα.Μόλις τον περασμένο Ιούνιο, σε μια από τις τελευταίες δημόσιες παρεμβάσεις του για το συγκεκριμένο θέμα, ο καθηγητής Αρχαιολογίας είχε χαρακτηρίσει ελιγμό «για να σταματήσει αυτός ο θόρυβος γύρω από τα γλυπτά χωρίς να είναι πραγματική λύση», την πρόταση του προέδρου του Βρετανικού Μουσείου για διαμοιρασμό των Γλυπτών χωρίς προαπαιτούμενα.
«Δεν είναι λύση να σου δανείσει κάποιος κάτι που εσύ θεωρείς ότι δεν είναι ιδιοκτησία του», είχε απαντήσει ο Δημήτρης Παντερμαλής.
Ο ίδιος ήταν που είχε απαντήσει τον Μάρτιο του 2021 μέσα από τη συχνότητα του ΘΕΜΑ 104,6 στη θέση του τότε πρωθυπουργού της Βρετανίας Μπόρις Τζόνσον ότι «ο Έλγιν τα απέκτησε (τα Γλυπτά του Παρθενώνα) με νόμιμο τρόπο». «Είναι κρίμα που ο Τζόνσον, ο οποίος έχει ελληνική παιδεία να προβαίνει σε τέτοιου είδους δηλώσεις. Βεβαίως ως Πρωθυπουργός μπορεί να πει ότι θέλει αλλά δεν μπορεί να υποστηρίξει αυτή τη διατύπωση δεν τα δίνω πίσω διότι τα αποκτήσαμε νόμιμα. Δεν μπορεί να τα στηρίξει σε πραγματικά δεδομένα» είχε πει τότε ο Δημήτρης Παντερμαλής.
Όπως είχε εξηγήσει, «όλη αυτή η υπόθεση των Γλυπτών του Παρθενώνα στηρίζεται στο λεγόμενο φιρμάνι αλλά αυτό που υπάρχει δεν είναι φιρμάνι. Αυτό που διασώθηκε είναι ένα κείμενο το οποίο απευθύνει ο Διοικητής της Κωνσταντινούπολης στον Διοικητή της Αθήνας. Δεν εξουσιοδοτεί κανέναν να ξηλώσει και να διαλύσει τον Παρθενώνα, αναφέρει αυτά που ήταν πεσμένα στο έδαφος. Πουθενά δεν λέει ότι για να αφαιρέσουν τα αρχαία μπορούν να καταστρέψουν το μνημείο. Ο Έλγιν και οι εκπρόσωποί του για να απογυμνώσουν το μνημείο, χρειάστηκε να διαλύσουν τα μάρμαρα τα οποία ήταν πάνω από τα γλυπτά. Η αποξήλωση του Παρθενώνα έγινε με τον πιο βάρβαρο τρόπο. Το φιρμάνι είναι το ύψιστο σε ισχύ έγγραφο - τέτοιο πράγμα δεν υπάρχει. Εμείς, συνεργαστήκαμε με Τούρκους ειδικούς οι οποίοι ερευνούν τα αρχεία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας και έχουν υπ' όψιν τους όλα τα φιρμάνια που έχουν εκδοθεί. Τέτοιο φιρμάνι δεν έχει βρεθεί».
Μιλώντας σε εκπομπή του δημόσιου γερμανικού ραδιοφώνου το 2019 είχε ξεκαθαρίσει ότι «η πλήρης επιστροφή των γλυπτών του Παρθενώνα είναι η μόνη λύση. Πρέπει να συνενωθεί ό,τι είναι αναπόσπαστα δεμένο με τον μνημείο».
Η αγάπη για το Δίον
Ξεχωριστό κεφάλαιο στην επιστημονική καριέρα του Δημήτρη Παντερμαλή αποτέλεσαν οι ανασκαφές στο Δίον, όπου ανέπτυξε ένα καινοτόμο αρχαιολογικό και φυσικό πάρκο ενώ παράλληλα έφερε νέες, σύγχρονες ιδέες, ως Πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας και Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης.Στην έμπνευση και τον ενθουσιασμό του Δημήτρη Παντερμαλή αναφέρθηκε η προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Πιερίας Σταυρούλα Σδρόλια, τονίζοντας ότι ιδιαίτερα για το Δίον, η συμβολή του ήταν μοναδική και καθοριστική. «Αυτός ο σπουδαίος αρχαιολογικός τόπος δεν θα υπήρχε καθόλου. Οφείλεται στην έμπνευσή του και στο μεράκι του» δήλωσε στο Αθηναϊκό Πρακτορείο Ειδήσεων η κυρία Σδρόλια.
«Οι προσπάθειές του και το μεράκι του οδήγησαν στο να κινητοποιηθεί ένας ολόκληρος μηχανισμός. Τον στήριξαν ισχυροί άνθρωποι, ακριβώς επειδή μπορούσε να τους πείσει για τη σημασία αυτού του ιερού τόπου των Μακεδόνων. Το πίστεψε πρώτος και μετά όλο το πανεπιστήμιο και πολλοί άλλοι φορείς» λέει η κυρία Σδρόλια, προσθέτοντας ότι τώρα η Εφορεία Αρχαιοτήτων Πιερίας εισπράττει τους καρπούς αυτού του σπουδαίου αρχαιολογικού χώρου. «Πάντα, με πολύ κόπο, γιατί και η διατήρηση και η ανάπτυξή του, απαιτούν μεγάλες προσπάθειες, αλλά η ύπαρξή του οφείλεται στον ενθουσιασμό του που κράτησε δεκαετίες», σημείωσε η προϊσταμένη Εφορείας Αρχαιοτήτων Πιερίας.
Ο Δημήτρης Παντερμαλής, που ήταν Ομότιμος Καθηγητής Κλασικής Αρχαιολογίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και είχε διατελέσει Πρόεδρος του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας και Κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής του ΑΠΘ, διηύθυνε από το 1973 τις αρχαιολογικές ανασκαφές του Πανεπιστημίου στο Δίον, όπου είχε πραγματοποιήσει πρωτοποριακά προγράμματα μετατρέποντας την ανασκαφή σε ένα αρχαιολογικό και φυσικό πάρκο.
Όπως τόνισε η κυρία Σδρόλια ο σπουδαίος αρχαιολόγος δεν ξέχασε ποτέ το Δίον. «Παρόλο που ήταν πρόεδρος του Μουσείου της Ακρόπολης, το Δίον το στήριζε όσο μπορούσε και απ' όλες τις θέσεις», ανέφερε χαρακτηριστικά.
Ο Δημήτρης Παντερμαλής μέχρι πρόσφατα επισκεπτόταν τον χώρο και σε κάθε επίσκεψή του ενθουσίαζε, ενέπνεε το προσωπικό. «Φέτος ήταν η μόνη χρονιά που δεν ήρθε», σημείωσε η κυρία Σδρόλια, η οποία υπήρξε και μαθήτριά του. Για τον καθηγητή της Δημήτρη Παντερμαλή θυμάται ότι «μας άφηνε να δούμε την ωραιότητα της αρχαιολογίας. Αυτό το συναρπαστικό που έχει. Να μη μας τρομάξει ο πλούτος των πληροφοριών, αλλά να δούμε την ομορφιά και ότι αξίζει να προσπαθήσουμε για αυτή».
