10_0752_MET_OIK_NOM_191222

Τα πανεπιστημιακά ιδρύματα εκτός από φορείς παραγωγής πρωτογενούς γνώσης και μετάδοσής της με την έρευνα και την διδασκαλία, αποτελούν και φορείς κουλτούρας ήθους και ενσωμάτωσης της επιστημονικής προόδου στις δομές και στην λειτουργία τους. Πρόοδος που συντελείται όχι μόνο στα επιστημονικά πεδία τα οποία θεραπεύει ένα ίδρυμα αλλά και στα μοντέλα διοίκησης οργανισμών τα οποία παγκοσμίως αναπτύσσονται.

Ειδικά το Δημόσιο Πανεπιστήμιο και η Δημόσια Παιδεία αλλάζει τόσο με την σύγκληση που επιτελείται σε πανευρωπαϊκό επίπεδο όσο και με τις εξωγενείς και ενδογενείς προκλήσεις που έχει να αντιμετωπίσει. Προκλήσεις σε θεσμικό, κοινωνικό, οικονομικό, διοικητικό, περιβαλλοντικό επίπεδο που τα προηγούμενα έτη δεν υπήρχαν ούτε σε συχνότητα εμφάνισης, ούτε και με το αποτέλεσμα που θα μπορούσαν να παράγουν. Δεν παύει όμως να αποτελούν και Φορείς οι οποίοι είναι πολυδιάστατοι, ένα πολυσύνθετο μωσαϊκό με πολλές υποχρεώσεις, πληθώρα οικονομικών συναλλαγών, προσωπικό σε διάφορες βαθμίδες, ερευνητικές υποδομές, ακίνητα, καταπιστεύματα και κληροδοτήματα.

Για παράδειγμα στο ΕΚΠΑ, το αρχαιότερο Πανεπιστημιακό ίδρυμα που ιδρύθηκε το 1837, υπάρχουν 43 τμήματα, πάνω από 200 Μεταπτυχιακά προγράμματα καθώς και ξενόγλωσσα προπτυχιακά προγράμματα. Τα Τμήματα του Πανεπιστημίου Αθηνών και οι αντίστοιχοι τομείς τους, λειτουργούν μέσα σε 9 ευρύτερες ακαδημαϊκές μονάδες, που φέρουν τον τίτλο Πανεπιστημιακές Σχολές.  Επίσης το ΕΚΠΑ στα πλαίσια της αποστολής του, συμβάλλει στην αντιμετώπιση της ανάγκης για συνεχιζόμενη εκπαίδευση και διαρκή επιμόρφωση των πολιτών με το Κέντρο Επιμόρφωσης και Δια Βίου Μάθησης (Κ.Ε.ΔΙ.ΒΙ.Μ.), τα Ανοικτά Ακαδημαϊκά Μαθήματα, το Διδασκαλείο Νέας Ελληνικής Γλώσσας, και τα διδασκαλεία Ξένων Γλωσσών καθώς και τις θερινές υποτροφίες Ελληνικών Σπουδών.

Εάν σε όλα αυτά, προστεθεί η διοικητική δομή, η χρηματοοικονομική διαχείριση και διάθεση κονδυλίων που προέρχονται από οποιαδήποτε πηγή χρηματοδότησης του Ιδρύματος για ερευνητικούς, εκπαιδευτικούς, επιμορφωτικούς, αναπτυξιακούς και άλλους σκοπούς μέσω του Ειδικού Λογαριασμού Κονδυλίων Έρευνας (ΕΛΚΕ), η Εταιρία Αξιοποιήσεως και Διαχειρίσεως της Περιουσίας του Πανεπιστημίου με την αξιοποίηση και διαχείριση ακινήτων κληροδοτημάτων και ιδίας περιουσίας, κατανοούμε όλοι, ότι οι «κίνδυνοι» που αντιμετωπίζει το ΕΚΠΑ αλλά και κάθε πανεπιστημιακό ίδρυμα σε στρατηγικό, επιχειρησιακό, οικονομικό, διοικητικό, λειτουργικό, τεχνολογικό επίπεδο είναι πολλοί, άμεσοι και χρήζουν αποφασιστικής και στοχευμένης αντιμετώπισης.

Και όλο αυτό το «βαρύ» διοικητικό, λειτουργικό και επιχειρησιακό σχήμα, σε ένα περιβάλλον που πια θα περιβάλλεται από αυξημένους κινδύνους, μη κανονικές συνθήκες και νέες προκλήσεις, πρέπει να παρουσιάσει και την ανάλογη προσαρμογή, όχι μόνο στο νέο νομοθετικό πλαίσιο για την διακυβέρνηση των Πανεπιστημιακών Ιδρυμάτων αλλά και στις συνεχώς μεταβαλλόμενες συνθήκες.

Πρόσφατα ψηφίστηκε νέος νόμος για την Διακυβέρνηση των Πανεπιστημιακών ιδρυμάτων, ο  Ν. 4957/2022. Δεν θα εξετάσουμε εάν ο νόμος στο σύνολό του έχει θετική αποτίμηση για τα πανεπιστημιακά ιδρύματα, αυτό θα φανεί αφού ολοκληρωθεί η πλήρης υλοποίησή του συν τω χρόνω. Όμως εισαγάγει μια πολύ σημαντική τροποποίηση, που τον εξομειώνει με σχετικά νομοθέτημα που έχουν εκδοθεί τα τελευταία 3 έτη, όπως τον Ν. 4795/2021 περί συστήματος εσωτερικού ελέγχου σε όλο στον Δημόσιο τομέα και τους φορείς γενικής και κεντρικής κυβέρνησης, τον Ν. 4972 22/09/2022 «Εταιρική διακυβέρνηση των Ανωνύμων Εταιρειών του Δημοσίου και των λοιπών θυγατρικών της ΕΕΣυΠ, διαχείριση συμμετοχών ….. και αναπτυξιακού χαρακτήρα», τον Ν. 4706/2020 περί εσωτερικού ελέγχου στις εταιρίες κοινού ενδιαφέροντος, τον Ν. 4940/2022 περί ανάδειξης της διαδικασίας whistleblowing και τον Ν. 5013/2023 «Πολυεπίπεδη διακυβέρνηση, διαχείριση κινδύνων στον δημόσιο τομέα και άλλες διατάξεις».

Ο νόμος για τα πανεπιστημιακά ιδρύματα είναι ξεκάθαρος όσον αφορά την διακυβέρνησή τους αλλά και την δημιουργία Συστήματος Εσωτερικού Ελέγχου και μονάδας εσωτερικού ελέγχου, ως η τρίτη γραμμή λειτουργικής/επιχειρησιακής άμυνας, συνυφασμένη πάντα με την διαχείριση κινδύνων, που προστίθεται και συνυπάρχει με τις δύο υπάρχουσες. Την πρώτη γραμμή που περιλαμβάνει τις οργανικές μονάδες καθώς και το σύνολο των υπαλλήλων με οποιαδήποτε σχέση εργασίας, που ασκούν τις επιχειρησιακές λειτουργίες του φορέα, και την δεύτερη γραμμή που περιλαμβάνει τις οργανικές μονάδες και τα μονοπρόσωπα ή συλλογικά όργανα του φορέα που έχουν ως αρμοδιότητα τη διασφάλιση τήρησης της νομιμότητας, τη διαχείριση των κινδύνων που απειλούν την εύρυθμη λειτουργία του φορέα, καθώς και τη συνολική παρακολούθηση και αξιολόγηση των δικλίδων ελέγχου, που εκτελούνται από την πρώτη γραμμή άμυνας.

Παράλληλα λοιπόν με τις όποιες κανονιστικές υποχρεώσεις, οι οποίες θα απαιτηθούν για όλα τα Πανεπιστημιακά Ιδρύματα της χώρας, αναδεικνύεται και μια μεγάλη ευκαιρία να επιτευχθούν μια σειρά από οφέλη, ως φυσικό αποτέλεσμα της εφαρμογής των συστημάτων εσωτερικού ελέγχου. Aυτά είναι:

1) Η σημαντική υποβοήθηση του έργου του Συμβουλίου Διοίκησης κάθε ιδρύματος με την παροχή δεδομένων, αξιολογήσεων, εκθέσεων ελέγχου & συμμόρφωσης βάσει της αρχής της χρηστής δημοσιονομικής διαχείρισης και της διαφάνειας, αναφορικά με τις βασικές αρμοδιότητες που εκ του νόμου του ανατίθενται (έγκριση τετραετούς στρατηγικού σχεδίου, ετήσιου προϋπολογισμού, προϋπολογισμού ΕΛΚΕ, προϋπολογισμού και οικονομικών καταστάσεων Εταιρίας Αξιοποίησης Περιουσίας, του Οργανισμού του ΑΕΙ, δαπανών, συμβάσεων, κ.α.).  

2) Η πλήρης διαφάνεια στην διαχείριση των πόρων, οικονομικών και μη, και η καλύτερη διαφύλαξη και αξιοποίηση των «περιουσιακών στοιχείων» - υλικών και άυλων - των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων.

3) H αξιολόγηση των διαδικασιών σχεδιασμού, εκτέλεσης και αξιολόγησης των λειτουργιών, και των ερευνητικών προγραμμάτων σε μία εξορθολογισμένη βάση.

4) H διασφάλιση της ορθής, αποτελεσματικής και ασφαλούς διαχείρισης και χρήσης των πληροφοριακών συστημάτων του κάθε Α.Ε.Ι..

5) Ο σχεδιασμός και υλοποίηση μιας ερευνητικής στρατηγικής με σαφή εξωστρεφή προσανατολισμό, με το βλέμμα στην κοινωνία μέσω της ενίσχυσης της καινοτομίας, της επιχειρηματικότητας και της διασύνδεσης των αποφοίτων με την αγορά εργασίας, που στηρίζεται σε δεδομένα και αξιολογείται βάσει μετρήσιμων αποτελεσμάτων και εσωτερικών δεικτών.

6) Η αξιοποίηση του ερευνητικού και διοικητικού δυναμικού του ιδρύματος επί την βάση βέλτιστων διεθνών πρακτικών και σύμφωνα με τον στρατηγικό σχεδιασμό του.

7) Η εφαρμογή Συστημάτων Διακυβέρνησης και Εσωτερικού Ελέγχου θα συμβάλει στην εξοικονόμηση και εξεύρεση οικονομικών πόρων από άλλες λειτουργίες/δραστηριότητες του ιδρύματος με σκοπό την παροχή δωρεάν μεταπτυχιακών προγραμμάτων, προγραμμάτων δια βίου μάθησης και υπηρεσιών προς το κοινωνικό σύνολο, καθώς και την χρηματοδότηση της έρευνας σε όλες τις Επιστήμες που θεραπεύει ένα ίδρυμα.

8) Η πρόσβαση σε περαιτέρω κοινοτικούς και διεθνείς πόρους και προγράμματα υποτροφιών αλλά και χρηματοδότητησης της επιστημονικής έρευνας. 

Η διεθνής εμπειρία στο συγκεκριμένο πεδίο είναι τεράστια και με εξέχουσα θέση στην λειτουργική και οργανωτική δομή των μεγαλύτερων πανεπιστημίων παγκοσμίως. Από κρατικά μέχρι ιδιωτικά πανεπιστήμια, τα Συστήματα Εσωτερικού Ελέγχου και Διακυβέρνησης (Internal Control and Governance Systems), αλλά και η Τρίτη γραμμή άμυνας με την λειτουργία του εσωτερικού ελέγχου ως διοικητική δομή ή ανεξάρτητη διεύθυνση, διαδραματίζουν καθοριστικό και πρωτεύοντα ρόλο στην διαφύλαξη και αποτελεσματικότερη αξιοποίηση των περιουσιακών στοιχείων των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων μέσα από την εκτίμηση & αποτύπωση διαδικασιών, κινδύνων, και δικλείδων ασφαλείας.

Γνωστά πανεπιστημιακά ιδρύματα, κρατικά και ιδιωτικά, όπως το Cambridge, το Columbia State University, το MIT, το UCLA, το σύνολο των Πανεπιστημίων στην Μεγ. Βρετανία, τα  μεγαλύτερα πανεπιστήμια στην Ευρώπη και ειδικότερα όλα όσα χρηματοδοτούνται έστω και με ένα ευρώ από τους κρατικούς Π/Υ, απαιτείται να έχουν Συστήματα Εσωτερικού Ελέγχου. Στην ΕΕ υπάρχουν μάλιστα πάνω από 45 μεγάλα πανεπιστημιακά ιδρύματα που προσφέρουν ανάλογες σπουδές, ενώ αντιστοίχως στην λειτουργική τους δομή απαιτείται να υπάρχει και αντίστοιχη διεύθυνση εσωτερικού ελέγχου. Στο πνεύμα αυτό λειτουργεί ήδη από το 2015 στο ΕΚΠΑ το Πρόγραμμα Μεταπτυχιακών Σπουδών στην «Εφαρμοσμένη Διαχείριση Κινδύνων/Applied Risk Management» με δύο ειδικεύσεις, τη Διαχείριση Κινδύνων και τον Εσωτερικό Έλεγχο.

Η μόνη απάντηση στις συνεχείς αλλαγές που συμβαίνουν μπροστά μας, ήταν είναι και θα παραμείνει η Παιδεία και ικανότητα των δημόσιων Πανεπιστημίων μας να διαμορφώνουν υπεύθυνους ανθρώπους με επιστημονική, κοινωνική, πολιτισμική και πολιτική συνείδηση. Όμως πρέπει και ο Ακαδημαϊκός χώρος να προσαρμοστεί στις νέες συνθήκες. Νέες απαιτήσεις ξεπηδούν κάθε μέρα, η Τεχνητή Νοημοσύνη είναι μπροστά μας και μας χτυπά την πόρτα χωρίς να είμαστε σε θέση να προβλέψουμε μελλοντικούς κινδύνους, τις επιπτώσεις τους και τρόπους διαχείρισης.

Τα συστήματα εσωτερικού ελέγχου και διακυβέρνησης, μπορούν να παίξουν το ρόλο αυτό, δηλαδή του οχήματος που θα βοηθήσουν στην μετάβαση στην νέα εποχή και θα προσαρμόσει την δομή και την επιχειρησιακή λειτουργία των πανεπιστημιακών ιδρυμάτων στις τωρινές και μελλοντικές αλλαγές και προκλήσεις.

Γιατί όπως και ο Άλβιν Τόφλερ είχε γράψει:  «Η αλλαγή είναι η διαδικασία με την οποία το μέλλον εισβάλλει στις ζωές μας. Αυτή η αλλαγή δεν είναι απλά απαραίτητη στη ζωή. Είναι η ίδια η ζωή.»

*Ο Δημήτρης Καινούργιος είναι Καθηγητής και Υποψήφιος για το Συμβούλιο Διοίκησης του ΕΚΠΑ