Χριστουγεννιάτικα ήθη και έθιμα ανά την Ελλάδα: Από τους καλικάντζαρους μέχρι το Πάντρεμα της Φωτιάς - Χριστόξυλο, καραβάκι, "Κολίντα Μπάμπω"
Πώς γιορτάζονται τα Χριστούγεννα
Ποια τα παραδοσιακά έθιμα των Χριστουγέννων από διάφορες περιοχές της Ελλάδας.
Με κατάνυξη αλλά και με παραδόσεις αιώνων γιορτάζονται τα Χριστούγεννα σε όλη τη χώρα, με κάθε χωριό, κάθε περιοχή να δίνει το δικό της νόημα στις γιορτινές ημέρες με τα ιδιαίτερα ήθη και έθιμα των κατοίκων της.
Τόσους αιώνες μετά, ο τρόπος με τον οποίο γιορτάζουμε σήμερα τις ημέρες αυτές αποτελεί συνδυασμό τόσο αυτοφυών παραδόσεων όσο και μεταγενέστερων πολιτιστικών επιρροών από άλλες χώρες.
Το χριστουγεννιάτικο καράβι ήταν μια πρακτική που εισήχθη στην εποχή του Όθωνα και εφαρμόστηκε για πολλά χρόνια δεδομένου του ναυτικού χαρακτήρα των Ελλήνων.
Ωστόσο, η πρακτική αυτή αργότερα εγκαταλείφθηκε υπέρ του χριστουγεννιάτικου δένδρου.
Τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά εξέχουσα θέση στο ελληνικό τραπέζι κατέχει το χοιρινό και όχι ή γαλοπούλα όπως έχει επικρατήσει.
Η κατανάλωση του χοιρινού τα Χριστούγεννα είναι έθιμο το οποίο έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα, καθώς οι γεωργοί θυσίαζαν τα χοιρινά στον Κρόνο και στη θεά Δήμητρα για να φέρουν ευφορία και της ευκαρπία στη γη και τον εξαγνισμό του ίδιου του σπιτιού από τα δαιμόνια όλου του χρόνου.
Γι αυτό σαν ιεροτελεστία γινόταν σε κάθε οικογένεια η σφαγή του γουρουνιού, το οποίο εξέτρεφαν για το σκοπό αυτό.
Το έθιμο του χριστόξυλου τηρείται στην βόρεια Ελλάδα την παραμονή των Χριστουγέννων, σύμφωνα με το οποίο οι νοικοκύρηδες επιλέγουν το πιο όμορφο και γερό ξύλο από πεύκο ή ελιά και το πάει σπίτι του. Μετά καθαρίζεται το σπίτι και κλείνουν την καμινάδα για να μην περάσουν οι καλικάντζαροι. Έπειτα ανάβουν τη φωτιά το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων με την οικογένεια να προσπαθεί να το κρατήσει αναμμένο μέχρι την ημέρα των Φώτων, συμβολίζοντας τη ζεστασιά της φάτνης του Χριστού.
Στη Μακεδονία υπάρχει το έθιμο «Κολίντα-Μπάμπω» (σφάζουν γιαγιά) που παρατηρείται στους νομούς Πέλλας και Ημαθίας. Οι κάτοικοι ανάβουν φωτιές και φωνάζουν την φράση Κολίντα Μπάμπω για να ενημερώσουν τους ανθρώπους για τη σφαγή του Ηρώδη για να προστατεύσουν τους ανθρώπους. Πρόκειται ουσιαστικά για κάλαντα που ψάλλονται στο μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας από νέους ή ηλικιωμένους που δέχονται σαν κέρασμα γλυκίσματα, κρασί, μελομακάρονα, καρύδια.
Στην Στερεά Ελλάδα υπάρχει ένα έθιμο που λαμβάνει χώρα τα ξημερώματα των Χριστουγέννων, στην λεγόμενη «ανοιχτή ώρα». Η νοικοκυρά βάζει στο τζάκι ένα μεγάλο ξύλο και το παιδί, όχι οι παντρεμένοι, εύχονται κάτι, το οποίο μπορεί να γίνει. Τηρείται ιδιαίτερα στην δυτική Φθιώτιδα και στην ορεινή Δωρίδα, αλλά και στην υπόλοιπη Στερεά Ελλάδα.
Στην Θράκη, την παραμονή των Χριστουγέννων, ξεχύνονταν τα παιδιά με τους μπαμπάδες τους κρατώντας μακριά ξύλα, τις τζουμάκες (ή ζουπανίκες), τα οποία συμβολίζουν τους ποιμένες της Βίβλου. Με αυτά χτυπούσαν τις πόρτες. Επίσης η λαϊκή παράδοση των Ποντίων και της Ανατολικής Θράκης έχει επηρεάσει σημαντικά τα χριστουγεννιάτικα έθιμα στην Θράκη.
Την Πρωτοχρονιά υπάρχει ένα ελληνικό έθιμο που έρχεται από την Πελοπόννησο και είναι το σπάσιμο του ροδιού. Σύμφωνα με το έθιμο βγαίνουν όλοι έξω από το σπίτι με ένα ρόδι στο δεξί χέρι.
Μετά μπαίνουν ξανά μέσα και το πετάνε κάτω, με το εσωτερικό του ροδιού να προστίθεται στην πρωτοχρονιάτικη σαλάτα.
Η Βασιλόπιτα μπαίνει πάνω στο τραπέζι όπου ο νοικοκύρης αφού τη σταυρώσει με το μαχαίρι τρεις φορές αρχίζει να την κόβει, με πρώτο κομμάτι του Χριστού, της Παναγίας, του Σπιτιού, του Σπιτονοικοκύρη, της Σπιτονοικοκυράς, του Φτωχού, του Αγίου Βασιλείου και των υπολοίπων.
Όσον αφορά το φλουρί, ο Μέγας Βασίλειος ήθελε να μοιράσει χρήματα στους φτωχούς και έδωσε εντολή να παρασκευαστούν μικροί άρτοι στους οποίους τοποθέτησε ένα νόμισμα.
Έτσι μη γνωρίζοντας σε ποιόν ανήκει τι, τους μοίρασε στους κατοίκους την επομένη ημέρα του εκκλησιασμού. Κατά άλλο έθιμο, αντί για το νόμισμα έβαζαν ένα φασόλι και αυτόν που το έβρισκε τον αποκαλούσαν «φασουλοβασιλιά».
Πρόκειται για ένα ποντιακό δρώμενο που πραγματοποιείται το 12ημερο των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Θεοφανίων.
Το έθιμο των Μωμόγερων πιστεύεται ότι προέρχεται από την αρχαία Ελλάδα, λόγω της ομοιότητάς του με τον διθύραμβο. Οι θεωρίες που κυριαρχούν υποστηρίζουν ότι οι Μωμόγεροι είτε ήταν οι δώδεκα ιερείς του Μώμου, του θεού του γέλιου και της σάτιρας, είτε σύμβολα των στρατηγών του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Το έθιμο είχε αρχικά τελετουργικό χαρακτήρα, αλλά στη συνέχεια άλλαξε λόγω των αντιδράσεων που δέχτηκαν οι Μωμόγεροι τόσο από το περιβάλλον τους, όσο και από τις γειτονικές κουλτούρες.
Τα στοιχεία που είχαν πάρει από την αρχαϊκή περίοδο αντικαταστάθηκαν από άλλα, της βυζαντινής περιόδου. Η Μωμοέρια αργότερα εξελίχθηκε σε δρώμενο και στο πιο πρόσφατο στάδιο της έχει ως επίκεντρο τη σάτιρα, τον έρωτα και την ψυχαγωγία.
Οι άνθρωποι φοράνε τομάρια ζώων όπως λύκων και τράγων ενώ άλλοι ντύνονται με στολές ανθρώπων οπλισμένων με σπαθιά και έχουν την μορφή γερασμένων προσώπων.
Πιστεύετε ότι οι καλικάντζαροι έρχονται την παραμονή των Χριστουγέννων. Φτάνουν στη Σκιάθο με πλοιάριο, στην Οινόη με χρυσή βάρκα και στην Ικαρία επί των φλοιών των καρυδιών από «το κάτω κόσμο».
Ήταν άνθρωποι με κακιά μοίρα και υποτίθεται ότι γίνονται καλικάντζαροι αυτοί που έχουν γεννηθεί μέσα στο Δωδεκαήμερο εκτός και αν βαπτιστούν αμέσως, ή εκείνοι στους οποίους ο ιερέας δεν ανέγνωσε σωστά τις ευχές του βαπτίσματος, τα τερατώδη βρέφη, ή κατά τους Σιφναίους όσοι πέθαναν στο Δωδεκαήμερο ή αυτοκτόνησαν. Στη Μακεδονία πιστεύουν ότι κάποιος θα γίνει καλικάντζαρος αν δεν έχει ισχυρό Άγγελο για να προστατευτούν από τον Σατανά.
Είναι ένα έθιμο που γίνεται κυρίως στην Ηπειρωτική Ελλάδα και σχετίζεται με το αμίλητο νερό, με τις κοπέλες να αλείφουν με βούτυρο και μέλι τις βρύσες στα χωριά, ώστε όσο το νερό τρέχει να πάνε όλα καλά και στη ζωή.
Τότε παίρνουν και το «αμίλητο» νερό και περπατούν όλη τη διαδρομή αμίλητες μέχρι να φτάσουν σπίτι και να πιουν το νερό.
Είναι ένα έθιμο που την παραμονή των Χριστουγέννων παίρνουν δύο κομμάτια ξύλα και τα «παντρεύουν». Επιλέγουν ένα αρσενικό ξύλο και ένα θηλυκό (πχ. κερασιά και πλάτανος) και τα καίνε μαζί.
Ήθη και έθιμα των Χριστουγέννων ανά την Ελλάδα
Ο εορτασμός των Χριστουγέννων στην Ελλάδα άρχισε να αναπτύσσεται σταδιακά από το 336 μ.Χ., οπότε και χρονολογείται ο πρώτος εορτασμός στην Ρωμαϊκή Αυτοκρατορία.Τόσους αιώνες μετά, ο τρόπος με τον οποίο γιορτάζουμε σήμερα τις ημέρες αυτές αποτελεί συνδυασμό τόσο αυτοφυών παραδόσεων όσο και μεταγενέστερων πολιτιστικών επιρροών από άλλες χώρες.
Το χριστουγεννιάτικο καράβι
Το χριστουγεννιάτικο καράβι ήταν μια πρακτική που εισήχθη στην εποχή του Όθωνα και εφαρμόστηκε για πολλά χρόνια δεδομένου του ναυτικού χαρακτήρα των Ελλήνων.Ωστόσο, η πρακτική αυτή αργότερα εγκαταλείφθηκε υπέρ του χριστουγεννιάτικου δένδρου.
Η θυσία χοιρινών στον Κρόνο
Τα Χριστούγεννα και την Πρωτοχρονιά εξέχουσα θέση στο ελληνικό τραπέζι κατέχει το χοιρινό και όχι ή γαλοπούλα όπως έχει επικρατήσει.Η κατανάλωση του χοιρινού τα Χριστούγεννα είναι έθιμο το οποίο έχει τις ρίζες του στην αρχαιότητα, καθώς οι γεωργοί θυσίαζαν τα χοιρινά στον Κρόνο και στη θεά Δήμητρα για να φέρουν ευφορία και της ευκαρπία στη γη και τον εξαγνισμό του ίδιου του σπιτιού από τα δαιμόνια όλου του χρόνου.
Γι αυτό σαν ιεροτελεστία γινόταν σε κάθε οικογένεια η σφαγή του γουρουνιού, το οποίο εξέτρεφαν για το σκοπό αυτό.
Χριστόξυλο
Το έθιμο του χριστόξυλου τηρείται στην βόρεια Ελλάδα την παραμονή των Χριστουγέννων, σύμφωνα με το οποίο οι νοικοκύρηδες επιλέγουν το πιο όμορφο και γερό ξύλο από πεύκο ή ελιά και το πάει σπίτι του. Μετά καθαρίζεται το σπίτι και κλείνουν την καμινάδα για να μην περάσουν οι καλικάντζαροι. Έπειτα ανάβουν τη φωτιά το βράδυ της παραμονής των Χριστουγέννων με την οικογένεια να προσπαθεί να το κρατήσει αναμμένο μέχρι την ημέρα των Φώτων, συμβολίζοντας τη ζεστασιά της φάτνης του Χριστού.
Στη Μακεδονία υπάρχει το έθιμο «Κολίντα-Μπάμπω» (σφάζουν γιαγιά) που παρατηρείται στους νομούς Πέλλας και Ημαθίας. Οι κάτοικοι ανάβουν φωτιές και φωνάζουν την φράση Κολίντα Μπάμπω για να ενημερώσουν τους ανθρώπους για τη σφαγή του Ηρώδη για να προστατεύσουν τους ανθρώπους. Πρόκειται ουσιαστικά για κάλαντα που ψάλλονται στο μεγαλύτερο μέρος της Μακεδονίας από νέους ή ηλικιωμένους που δέχονται σαν κέρασμα γλυκίσματα, κρασί, μελομακάρονα, καρύδια.
Στην Στερεά Ελλάδα υπάρχει ένα έθιμο που λαμβάνει χώρα τα ξημερώματα των Χριστουγέννων, στην λεγόμενη «ανοιχτή ώρα». Η νοικοκυρά βάζει στο τζάκι ένα μεγάλο ξύλο και το παιδί, όχι οι παντρεμένοι, εύχονται κάτι, το οποίο μπορεί να γίνει. Τηρείται ιδιαίτερα στην δυτική Φθιώτιδα και στην ορεινή Δωρίδα, αλλά και στην υπόλοιπη Στερεά Ελλάδα.
Στην Θράκη, την παραμονή των Χριστουγέννων, ξεχύνονταν τα παιδιά με τους μπαμπάδες τους κρατώντας μακριά ξύλα, τις τζουμάκες (ή ζουπανίκες), τα οποία συμβολίζουν τους ποιμένες της Βίβλου. Με αυτά χτυπούσαν τις πόρτες. Επίσης η λαϊκή παράδοση των Ποντίων και της Ανατολικής Θράκης έχει επηρεάσει σημαντικά τα χριστουγεννιάτικα έθιμα στην Θράκη.
Χριστόψωμο
Είναι το ψωμί των Χριστουγέννων και διαφέρει ως προς την εμφάνιση του, καθώς είναι στολισμένο με σκοπό να τιμήσει τη γέννηση του Χριστού. Συνήθως έχει ως σχέδιο έναν σταυρό.
Το σπάσιμο του Ροδιού
Την Πρωτοχρονιά υπάρχει ένα ελληνικό έθιμο που έρχεται από την Πελοπόννησο και είναι το σπάσιμο του ροδιού. Σύμφωνα με το έθιμο βγαίνουν όλοι έξω από το σπίτι με ένα ρόδι στο δεξί χέρι.Μετά μπαίνουν ξανά μέσα και το πετάνε κάτω, με το εσωτερικό του ροδιού να προστίθεται στην πρωτοχρονιάτικη σαλάτα.
Βασιλόπιτα
Η βασιλόπιτα στην Ελλάδα είναι η πίτα που τρώμε με την οικογένεια την Πρωτοχρονιά και περιέχει το χρυσό φλουρί, το οποίο θα δώσει τύχη στον τυχερό που θα το βρει.Η Βασιλόπιτα μπαίνει πάνω στο τραπέζι όπου ο νοικοκύρης αφού τη σταυρώσει με το μαχαίρι τρεις φορές αρχίζει να την κόβει, με πρώτο κομμάτι του Χριστού, της Παναγίας, του Σπιτιού, του Σπιτονοικοκύρη, της Σπιτονοικοκυράς, του Φτωχού, του Αγίου Βασιλείου και των υπολοίπων.
Όσον αφορά το φλουρί, ο Μέγας Βασίλειος ήθελε να μοιράσει χρήματα στους φτωχούς και έδωσε εντολή να παρασκευαστούν μικροί άρτοι στους οποίους τοποθέτησε ένα νόμισμα.
Έτσι μη γνωρίζοντας σε ποιόν ανήκει τι, τους μοίρασε στους κατοίκους την επομένη ημέρα του εκκλησιασμού. Κατά άλλο έθιμο, αντί για το νόμισμα έβαζαν ένα φασόλι και αυτόν που το έβρισκε τον αποκαλούσαν «φασουλοβασιλιά».
Οι Μωμόγεροι
Πρόκειται για ένα ποντιακό δρώμενο που πραγματοποιείται το 12ημερο των Χριστουγέννων, της Πρωτοχρονιάς και των Θεοφανίων. Το έθιμο των Μωμόγερων πιστεύεται ότι προέρχεται από την αρχαία Ελλάδα, λόγω της ομοιότητάς του με τον διθύραμβο. Οι θεωρίες που κυριαρχούν υποστηρίζουν ότι οι Μωμόγεροι είτε ήταν οι δώδεκα ιερείς του Μώμου, του θεού του γέλιου και της σάτιρας, είτε σύμβολα των στρατηγών του Μεγάλου Αλεξάνδρου.
Το έθιμο είχε αρχικά τελετουργικό χαρακτήρα, αλλά στη συνέχεια άλλαξε λόγω των αντιδράσεων που δέχτηκαν οι Μωμόγεροι τόσο από το περιβάλλον τους, όσο και από τις γειτονικές κουλτούρες.
Τα στοιχεία που είχαν πάρει από την αρχαϊκή περίοδο αντικαταστάθηκαν από άλλα, της βυζαντινής περιόδου. Η Μωμοέρια αργότερα εξελίχθηκε σε δρώμενο και στο πιο πρόσφατο στάδιο της έχει ως επίκεντρο τη σάτιρα, τον έρωτα και την ψυχαγωγία.
Οι άνθρωποι φοράνε τομάρια ζώων όπως λύκων και τράγων ενώ άλλοι ντύνονται με στολές ανθρώπων οπλισμένων με σπαθιά και έχουν την μορφή γερασμένων προσώπων.
Οι καλικάντζαροι
Πιστεύετε ότι οι καλικάντζαροι έρχονται την παραμονή των Χριστουγέννων. Φτάνουν στη Σκιάθο με πλοιάριο, στην Οινόη με χρυσή βάρκα και στην Ικαρία επί των φλοιών των καρυδιών από «το κάτω κόσμο». Ήταν άνθρωποι με κακιά μοίρα και υποτίθεται ότι γίνονται καλικάντζαροι αυτοί που έχουν γεννηθεί μέσα στο Δωδεκαήμερο εκτός και αν βαπτιστούν αμέσως, ή εκείνοι στους οποίους ο ιερέας δεν ανέγνωσε σωστά τις ευχές του βαπτίσματος, τα τερατώδη βρέφη, ή κατά τους Σιφναίους όσοι πέθαναν στο Δωδεκαήμερο ή αυτοκτόνησαν. Στη Μακεδονία πιστεύουν ότι κάποιος θα γίνει καλικάντζαρος αν δεν έχει ισχυρό Άγγελο για να προστατευτούν από τον Σατανά.
Το τάισμα της βρύσης
Είναι ένα έθιμο που γίνεται κυρίως στην Ηπειρωτική Ελλάδα και σχετίζεται με το αμίλητο νερό, με τις κοπέλες να αλείφουν με βούτυρο και μέλι τις βρύσες στα χωριά, ώστε όσο το νερό τρέχει να πάνε όλα καλά και στη ζωή. Τότε παίρνουν και το «αμίλητο» νερό και περπατούν όλη τη διαδρομή αμίλητες μέχρι να φτάσουν σπίτι και να πιουν το νερό.
Πάντρεμα της φωτιάς
Είναι ένα έθιμο που την παραμονή των Χριστουγέννων παίρνουν δύο κομμάτια ξύλα και τα «παντρεύουν». Επιλέγουν ένα αρσενικό ξύλο και ένα θηλυκό (πχ. κερασιά και πλάτανος) και τα καίνε μαζί.
