Η ιστορία και ο µύθος του Αϊ-Βασίλη, αν και οικουµενικών διαστάσεων, έχει ρίζες στην ελληνορθόδοξη παράδοση. Οµως, εκείνος που ενέπνευσε την ιστορία του ασπροµάλλη γέροντα, που πετάει στους ουρανούς για να µοιράσει δώρα στα παιδιά, δεν είναι ο Αγιος Βασίλειος, αλλά ο... Αγιος Νικόλαος. Και ακόµη περισσότερο, έγινε (ερήµην του, φυσικά) ο πρωταγωνιστής σε µία σειρά από χρόνιες διαµάχες και εικασίες των ιστορικών για την ακριβή καταγωγή του, αλλά και ατέρµονων αρχαιολογικών διενέξεων, θεωριών και ερευνών -ανά τον κόσµο- για το ποιος είναι ο τόπος ταφής του. Ολα αυτά συµβάλλουν αναπόφευκτα στην περαιτέρω ενίσχυση της µυθικής του διάστασης, η οποία συνδέεται µαγικά µε τα Χριστούγεννα και την Παραµονή της Πρωτοχρονιάς. Αλλωστε, δεν έπαψε ποτέ να είναι ο δηµοφιλέστερος Αγιος, ο αγαπηµένος των παιδιών.
Ο Αγιος Νικόλαος γεννήθηκε το 270 µ.Χ. στην περιοχή της Λυκίας, στη Μικρά Ασία, από εύπορους και ευσεβείς Ελληνες γονείς και έτυχε επιµελούς µόρφωσης. Σε νεαρή ηλικία έµεινε ορφανός και κληρονόµος µιας µεγάλης περιουσίας, ενώ από πολύ νωρίς είχε αφιερωθεί στη χριστιανική πίστη. Μάλιστα, λίγο µετά τη µετάβασή του στα Ιεροσόλυµα, για να προσκυνήσει τον Πανάγιο Τάφο, χειροτονήθηκε ιερέας. Στην αρχή, έγινε ηγούµενος της Μονής Σιών στα Μύρα της Λυκίας, ενώ κάποια στιγµή τον αναγόρευσαν Αρχιεπίσκοπο. Η βαθιά του συµπόνια για τα παιδιά ήταν παροιµιώδης και ενέπνευσε µε την πάροδο των αιώνων την επινόηση του
Αγιου Βασίλη, ενός συµπαθητικού ηλικιωµένου άνδρα που δίνει δώρα στα παιδιά. Και µάλλον δεν είναι καθόλου τυχαίο που ο Αγιος Νικόλαος έµελλε να γίνει µυθική µορφή σε πολλές χώρες της Ευρώπης, όπως η Ρωσία, η Αυστρία, η Γερµανία, το Βέλγιο και κυρίως η Ολλανδία.
Ο Σιντ Νικολάας, όπως τον αποκαλούσαν στα ολλανδικά, υπήρξε τιµώµενο πρόσωπο κάθε χρόνο στη µεγάλη γιορτή της 6ης ∆εκεµβρίου, µε τους ευσεβείς Ολλανδούς να πιστεύουν ότι ο Αγιος τους επισκεπτόταν µεταµεσονύκτια. Φορώντας άµφια και ένα κωνικό επισκοπικό καπέλο, περιδιάβαινε τους δρόµους επάνω στο... γαϊδουράκι του και µοίραζε δώρα στα παιδιά. Από εκείνα τα χρόνια του Μεσαίωνα, τα παιδιά συνήθιζαν να αφήνουν γάλα και µπισκότα στον Σιντ Νικολάας, ενώ έβαζαν στα παραδοσιακά ξύλινα ολλανδικά παπούτσια τους άχυρο για το γαϊδουράκι του. Την επόµενη µέρα, διαπίστωναν τρισευτυχισµένα ότι το σανό είχε φαγωθεί και στη θέση του υπήρχαν δώρα και λιχουδιές.
Πώς γεννήθηκε ο… Σάντα Κλάους
Ηδη από το 1664 ο µύθος του Αγίου Νικολάου µετοίκησε (µαζί µε τους πιστούς Ολλανδούς) στην Αµερική. Αλλωστε, η Νέα Υόρκη -πριν καθιερωθεί µε αυτό το όνοµα- ελεγχόταν από τους Ολλανδούς και ήταν γνωστή ως Νέο Αµστερνταµ. Αλλά και µετά την «αγγλοποίηση» της πόλης, οι Νίκερµποκερς (µια οµάδα Ολλανδών διανοουµένων) ανέλαβαν να διατηρήσουν ζωντανά τα ήθη και τα έθιµα της πατρίδας τους στη Νέα Υόρκη. Ηταν ο Ιρβινγκ Ουάσιγκτον, εξέχον µέλος τους, που περιέλαβε στο βιβλίο του δεκάδες αναφορές στον Σίντερ Κλάας -όπως αποκαλούσε τον Σιντ Νικολάαςπου πετούσε ένα βράδυ του χρόνου µε το έλκηθρό του πάνω από τη Νέα Υόρκη και άφηνε δώρα µέσα από τις καµινάδες των σπιτιών. Η ζωηρή φαντασία του Ολλανδού συγγραφέα σε συνδυασµό µε την παράδοση έκανε την
ιστορία του γνωστή στους Νεοϋορκέζους, οι οποίοι πλέον τον αποκαλούσαν Σάντα Κλάους.
Και πέρασαν τα χρόνια. Ωσπου το 1863 το περιοδικό «Harper’s Weekly» προσέλαβε έναν 21χρονο σκιτσογράφο, για να φτιάξει εικόνες του Αϊ-Βασίλη να επισκέπτεται Αµερικανούς στρατιώτες στον Αµερικανικό Εµφύλιο Πόλεµο. Ο Τόµας Ναστ, όπως ήταν το όνοµα του σκιτσογράφου, σχεδίασε έναν µεγαλόσωµο, ευτραφή άνδρα µε λευκή γενειάδα και ροδαλά µάγουλα. Οσο για την κάπα του, έµοιαζε πολύ µε την αστερόεσσα, τη σηµαία των ΗΠΑ. Το εγχείρηµα ήταν τόσο πετυχηµένο, που ο Ναστ συνέχιζε να ζωγραφίζει µε πανοµοιότυπο τρόπο τον Αϊ-Βασίλη επί 40 ολόκληρα χρόνια. Με τον καιρό βέβαια η κάπα που παρέπεµπε στην αµερικανική σηµαία αντικαταστάθηκε από µια κατακόκκινη φορεσιά.
Στην Ελλάδα, η εικόνα του ΑϊΒασίλη όπως την ξέρουµε ήρθε-στις δεκαετίες του ’50 και του’60- από τους οµογενείς που βρίσκονταν στην Αµερική. Ο δυτικότροπος Αγιος Βασίλης άρχισε µε τις καρτ ποστάλ συγγενικών προσώπων να µπαίνει στα σπίτια των οικογενειών. Ετσι, σύντοµα πήρε τη θέση του στα ελληνικά Χριστούγεννα, αλλάζοντας όµως όνοµα και την... ηµεροµηνία που επισκέπτεται τα σπίτια. Εµείς, λοιπόν, τον περιµένουµε την Πρωτοχρονιά.
Εάν, ωστόσο, το πρόβληµα της καταγωγής του Αϊ-Βασίλη έχει -σε γενικές γραµµές- λυθεί, εξακολουθεί να παραµένει άλυτο το πού βρίσκεται ο τόπος ταφής του. Εδώ, τα στοιχεία περιπλέκονται και δηµιουργούν έναν δισεπίλυτο γρίφο, στον οποίο δεν εµπλέκονται µόνο οι ιστορικοί, αλλά και οι αρχαιολόγοι. Μόλις προ ηµερών υπήρξε ακόµη µία ανακάλυψη σαρκοφάγου που εικάζεται ότι ανήκει σε αυτόν.
Η σαρκοφάγος που ανακαλύφθηκε στην Αττάλεια
Πράγµατι, στις 13 ∆εκεµβρίου ανακοινώθηκε ότι εντοπίστηκε σαρκοφάγος στην Αττάλεια, στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου, που βρίσκεται στα Μύρα της Λυκίας, στο σηµερινό Ντεµρέ (Demre) στην Τουρκία. Η επικεφαλής της ανασκαφής, δρ Ebru Fatma Findik, υπήρξε αποκαλυπτική: «Στο πλαίσιο εργασιών διάνοιξης στο εσωτερικό
του κτιρίου συναντήσαµε µια σαρκοφάγο που µας προκάλεσε έκπληξη. Το εύρηµα αυτό, που συγκαταλέγεται στις µη διακοσµηµένες σαρκοφάγους, είναι κατασκευασµένο από τοπική πέτρα. Το κάλυµµά της, ελαφρώς ψηλό και θολωτό, εµφανίζει µια ηµικυκλική προεξοχή στη µικρότερη πλευρά που λειτουργεί ως λαβή. Το υπόγειο τµήµα της σαρκοφάγου, µήκους περίπου 2 µέτρων, εκτιµάται ότι έχει ύψος 1,5-2 µέτρα. Σύµφωνα µε τις πρώτες εκτιµήσεις, η οµοιότητά της µε τους τύπους σαρκοφάγων της περιοχής είναι εντυπωσιακή. Πιστεύουµε ότι είναι η πρώτη φορά που αντικρίζουµε µια σαρκοφάγο in situ. Το γεγονός ότι αποκαλύφθηκε πολύ κοντά στην εκκλησία, που θεωρείται ότι περιέχει τον τάφο του Αγίου Νικολάου, µας προξενεί µεγάλο ενθουσιασµό». Στο µεταξύ, οι έρευνες συνεχίζονται πυρετωδώς.
Εξάλλου, είναι γνωστό ότι ο Αγιος Νικόλαος πέθανε εκεί περίπου το 343 µ.Χ., και η σορός του αρχικά ενταφιάστηκε στον καθεδρικό ναό στα Μύρα. Στη
θέση αυτή χτίστηκε ένα µαυσωλείο που αποτέλεσε κέντρο προσκυνήµατος για πολλούς αιώνες. Στην ουσία, πρόκειται για έναν µεγαλοπρεπή ναό υψηλής αρχιτεκτονικής και θρησκευτικής σηµασίας, που ανεγέρθηκε το 520 µ.Χ. πάνω στα ερείπια παλαιότερου πρωτοχριστιανικού ναού, στον οποίο λειτουργούσε ο Αγιος. Από τους ειδικούς θεωρείται το τρίτο σε σπουδαιότητα βυζαντινό κτίσµα της Ανατολίας και αποτελεί Μνηµείο Παγκόσµιας Κληρονοµιάς της UNESCO -από το
1982- χάρη και στις εξαιρετικές αγιογραφίες του, που απεικονίζουν µεταξύ άλλων και τον κύκλο του θαυµατουργού βίου του Αγίου Νικολάου. Αξίζει µάλλον
να αναφερθεί ότι το 2003 το Ιδρυµα Ωνάση ξεκίνησε τη συγχρηµατοδότηση µε το Ιδρυµα Βέχµπι Κοτς του προγράµµατος συντήρησης του Ιερού Ναού Αγίου Νικολάου, στα Μύρα της αρχαίας Λυκίας, η οποία ολοκληρώθηκε το 2008. Οµως, τα λείψανα του Αγίου βρίσκονται ακόµα σε αυτήν την τοποθεσία;
Τα καράβια από τη Συρία
Το ερώτηµα πλανάται αναπάντητο, αφού στις 9 Μαΐου 1087 τρία εµπορικά καράβια από το Μπάρι της Ιταλίας, επιστρέφοντας από ταξίδι στη Συρία, προσέγγισαν τις ακτές της Λυκίας µε σκοπό να λεηλατήσουν τον ναό του Αγίου Νικολάου και να υφαρπάξουν τα λείψανα του Αγίου.
Τα τρία καράβια µετέφεραν µε µυστικότητα το «παράξενο φορτίο» τους στο λιµάνι του Μπάρι. Εκεί, ανακοινώθηκε ότι έφεραν τα λείψανα του Αγίου Νικολάου, τα οποία έγιναν δεκτά από τους κατοίκους και την τοπική εκκλησία µε ιδιαίτερη λαµπρότητα. Τα λείψανα, αρχικά, τοποθετήθηκαν στον ναό
του Αγίου Ιωάννου και τρία χρόνια αργότερα, το 1090, ο Πάπας Ουρβανός Β' τα κατέθεσε πανηγυρικά σε ειδική κρύπτη κάτω από τη µαρµάρινη Αγία Τράπεζα της Βασιλικής, που κτίστηκε προς τιµήν του Αγίου Νικολάου. Από αυτά, ωστόσο, έλειπαν µερικά οστά που φυλάσσονται στο Μουσείο της Αττάλειας στην Τουρκία, καθώς και η... δεξιά παλάµη του Αγίου, η οποία πουλήθηκε κάποια στιγµή στον ηγεµόνα της Βλαχίας, Γκίκα, έναντι 3.000 φλουριών - θεωρείται ότι βρίσκεται στον ναό του Αγίου Γεωργίου στο Βουκουρέστι.
Σαν να µην έφταναν όλα αυτά, το 1099 βενετσιάνικα πλοία φτάνουν στα Μύρα και αφαιρούν από τον τάφο τα πιο µικρά οστά που είχαν παραµείνει εκεί
και στη συνέχεια τα τοποθετούν στην ήδη υπάρχουσα εκκλησία του Αγίου Νικολάου, στο νησάκι Lido της Βενετίας. Αυτό είναι και µια ικανή ένδειξη ότι η µετακοµιδή των λειψάνων αποτέλεσε έναν άτυπο αγώνα δρόµου µεταξύ των ∆υτικών. Προφανώς, αυτές οι διασκορπισµένες λειψανοθήκες σε διάφορες ευρωπαϊκές πόλεις προκαλούν περαιτέρω σύγχυση σχετικά µε την πλήρη τοποθεσία των λειψάνων του - εάν, τελικά, υπάρχει τέτοια.
Υπάρχει, ωστόσο, και ένα εγκαταλελειµµένο µεσαιωνικό χωριό, κοντά στην πόλη Κίλκενι στην Ιρλανδία, το οποίο φιλοξενεί έναν µυστηριώδη θρύλο που σχετίζεται µε τα Χριστούγεννα. Εκεί, στο Newtown Jerpoint, ανάµεσα στα βοσκοτόπια των προβάτων, βρίσκεται ένα νεκροταφείο του 13ου αιώνα καθώς και τα ερείπια της εκκλησίας του Αγίου Νικολάου. Μεταξύ αυτών που έχουν ταφεί στην περιοχή -σύµφωνα µε τον τοπικό µύθο- είναι και ο Αγιος Νικόλαος των Μύρων! Υποτίθεται, ότι δύο σταυροφόροι ιππότες -κατά τη διάρκεια της αποστολής τους- πήραν το λείψανό του µαζί τους στην Ιρλανδία, όπου κατέληξε στην εκκλησία του Αγίου Νικολάου. Και, τελικά, ενταφιάστηκε στο νεκροταφείο της εκκλησίας...
