Ο Βλαντίμιρ Πούτιν έκανε μια τρόπον τινά κριτική στους προκατόχους του, τονίζοντας ότι δεν έπρεπε να σταλούν άρματα ούτε στην Ουγγαρία το 1956 ούτε στην Τσεχοσλοβακία το 1968, προκειμένου να κατασταλούν οι διαμαρτυρίες για το καθεστώς. Η τοποθέτησή του ήταν πρόσφατη, έγινε τον Σεπτέμβριο του 2023. Αν για τον Πρόεδρο της Ρωσίας τα 1.000 τανκς που μπήκαν στη Βουδαπέστη από τις 4 Νοεμβρίου έως τις 10 Νοεμβρίου ήταν ιστορικό σφάλμα, οι ρέκτες του αθλητισμού ανά την οικουμένη νιώθουν μια αμφιθυμία: από τη μία, διαλύθηκε μια σπουδαία ποδοσφαιρική εθνική ομάδα, η οποία είχε ηττηθεί μόλις μια φορά σε έξι χρόνια - ακόμα κι αν αυτή ήταν ο τελικός του Παγκόσμιου Κυπέλλου το 1954. Από την άλλη, η εισβολή στη Βουδαπέστη προκειμένου να κατασταλεί η επανάσταση των φοιτητών ήταν η αιτία που οδήγησε σε μία από τις πιο έντονες ολυμπιακές ιστορίες: την μπουνιά του Βαλεντίν Προκόποφ στον Έρβιν Ζάντορ, στις 6 Δεκεμβρίου1956, στον ημιτελικό του ολυμπιακού τουρνουά πόλο, μεταξύ της Σοβιετικής Ένωσης και της Ουγγαρίας. Η γροθιά, που συνοδεύτηκε από τη συντριβή των Σοβιετικών από τους Μαγυάρους, 4-0, που θα έφταναν στην κατάκτηση του χρυσού μεταλλίου ύστερα από τη νίκη τους 2-1 επί των Γιουγκοσλάβων, ολοκλήρωσε το παλίμψηστο της ιστορίας που έχει τη δική της σελίδα στη Wikipedia: λέγεται «Blood in the water», ελληνιστί «Το αίμα στο νερό».

Ολυμπιακοί Αγώνες 1956: Από τον Λάζλο Παπ στον Ντέζο Γκιαρμάτι

Οι Ούγγροι που βρίσκονται στην πόλη, στις 6 Δεκεμβρίου του 1956, κινούνται ομαδόν. Πρώτα, στο γυμναστήριο του σταδίου της Δυτικής Μελβούρνης, όπου ο ήρωάς τους, Λάζλο Παπ, δίνει τον τελικό στην κατηγορία ελαφρών μεσαίων βαρών στην πυγμαχία, με τον Χοσέ Τόρες από τις ΗΠΑ. Μετά τη νίκη του, που του χαρίζει το 3ο διαδοχικό χρυσό ολυμπιακό μετάλλιο και τον μετατρέπει σε θρύλο, φεύγουν για το κολυμβητήριο. Εκεί, η Ουγγαρία αντιμετωπίζει τη Σοβιετική Ένωση στον ημιτελικό του τουρνουά πόλο.

Αν και η χαρά για τον εθνικό ήρωα είναι τεράστια, το άγχος υπερισχύει. Πρόκειται για ένα παιχνίδι που η Ουγγαρία πρέπει οπωσδήποτε να νικήσει. Σήμερα γιορτάζει ο Κλάους, είναι Χριστούγεννα. Θα έπρεπε να είναι λόγος για γιορτή. Όμως, παρ’ ότι η Μελβούρνη με τη Βουδαπέστη απέχει μέρες με το αεροπλάνο, οι ξενιτεμένοι Μαγυάροι ξέρουν ότι στην πρωτεύουσα που έχει σχεδόν καθ’ ολοκληρία την πνευματική ιδιοκτησία του Δούναβη, οι υδρατμοί και η αίσθηση του πένθους ακόμη δεν έχουν εξατμιστεί. Το νησί της Μαργαρίτας φοράει τα μαύρα του.

"Άκουσα ένα σφύριγμα και αναρωτήθηκα ‘γιατί σφύριξε ο διαιτητής;’ Γύρισα και τον κοίταξα και τότε κατάλαβα ότι έκανα ένα ολέθριο λάθος. Είδα έναν αγκώνα να έρχεται κατά πάνω μου και προσπάθησε να μου ρίξει μπουνιά. Είδα περίπου 4.000 αστέρια. Ακούμπησα το πρόσωπό μου και ένιωσα ζεστό αίμα να χύνεται στο νερό. Και κατευθείαν σκέφτηκα ‘Θεέ μου, δεν θα μπορώ να παίξω στο επόμενο παιχνίδι’". Ο Έρβιν Ζάντορ πέθανε στις 28 Απριλίου 2012. Δεν είδε το σερί της εθνικής Ουγγαρίας, που είχε 3 χρυσά μετάλλια και πήγαινε προς το 4ο, να διακόπτεται στον προημιτελικό των Ολυμπιακών Αγώνων του Λονδίνου από τους Ιταλούς. Τρεις μήνες πριν κλείσει τα 78 του, αποδήμησε σε τόπο χλοερό. Μέχρι και λίγο πριν πεθάνει, όμως, έδινε συνεντεύξεις. Αναφερόταν σε εκείνη τη γροθιά που δέχθηκε από τον Βαλεντίν Προκόποφ. Όταν το αίμα από το πρόσωπό του εκτοξεύθηκε στην πισίνα, ο τίτλος σε ένα από τα πλέον μνημειώδη παιχνίδια στην ιστορία της υδατοσφαίρισης είχε δοθεί: "Το αίμα στο νερό".

Στο νότιο ημισφαίριο, ούτως ή άλλως, το θέρος επικρατεί. Αυτό το μεσημέρι στη Μελβούρνη είναι πολύ ζεστό -και οι άνθρωποι φορούν τα κοστούμια τους και τα δίκοχα καπέλα τους για να παρευρίσκονται σε εκδηλώσεις. Στην ανατολική Ευρώπη, το ίδιο διάστημα, πολύ πέρα από τη γραμμή Μέισον και Ντίξον, το ψύχος είναι αναπότρεπτο. Ο χειμώνας, η μουντάδα, το χιόνι, το εν συναπτεί πτώσει ύδωρ, συνοδεύει τον εσώτερο πόνο, αυτό το άδειασμα των σωθικών. Από τις 23 Οκτωβρίου έως τις 4 Νοεμβρίου, η Βουδαπέστη μετρά τους νεκρούς της. Η σοβιετική εισβολή περιελάμβανε, εν τω συνόλω, 1.000 τανκς και εναέριες επιθέσεις. Το κρύο περονιάζει έτι περαιτέρω εκείνους που έχουν χάσει τους ανθρώπους τους.

Οι καπνοί πάνω από την πόλη

Το ημερολόγιο γράφει 23 Οκτωβρίου 1956 όταν οι φοιτητές στην πρωτεύουσα της Ουγγαρίας εξεγείρονται απέναντι στο κομουνιστικό καθεστώς. Στη σύσκεψη της Τεχεράνης, το 1943, όταν ο Ιωσήφ Στάλιν και ο Γουίνστον Τσόρτσιλ μοίραζαν την Ευρώπη, η Πολωνία και η Ουγγαρία ήταν οι πρώτες χώρες που ο μυστακοφόρος ηγέτης της Σοβιετικής Ένωσης ζήτησε να τεθούν υπό τον έλεγχο της χώρας του. Ο Στάλιν δεν ζει από το 1953, όταν πέθανε από καρδιά, ο Νικίτα Χρουστσόφ, που νικάει στο νήμα το δυνητικό φαβορί, Λαβρέντι Μπέρια, για να γίνει ο γενικός γραμματέας, υπόσχεται αποσταλινισμό, αλλά πριν αλέκτωρ λαλήσει τρις, απαρνείται την επόμενη μέρα και συνεχίζει την παράδοση του Γεωργιανού.

Οι Σοβιετικοί δεν μπαίνουν απευθείας στη Βουδαπέστη, περνούν 11 μέρες από τον ξεσηκωμό των φοιτητών. Στις 4 Νοεμβρίου βάζουν τα τανκς τους στην ουγγρική πρωτεύουσα και ο αναγνώστης που ενδεχομένως αγνοεί την εξέλιξη, θα πρέπει να φαντάζεται ότι αυτή η παρέλαση δεν έγινε φιλειρηνικά. Μέχρι τις 10 Νοεμβρίου, το όλο πολεμικό σκηνικό είχε διανθιστεί με περιπολίες αεροπλάνων που πετούσαν στον ουγγρικό ουρανό και με βόμβες που έπεφταν στο έδαφος. Οι πιλότοι, ως έμμεσοι συνεργοί, δεν έβλεπαν τα πρόσωπα των νεκρών.

Σε ένα προάστιο έξω από τη Βουδαπέστη προετοιμαζόταν η εθνική ομάδα πόλο της Ουγγαρίας, που είχε κατακτήσει 4 χρόνια νωρίτερα το χρυσό ολυμπιακό μετάλλιο, στο Ελσίνκι. Οι Ούγγροι διεθνείς, απομονωμένοι, δεν μπορούσαν να γνωρίζουν ακριβώς το μέγεθος των γεγονότων. Αλλά τα άκουγαν. Έβλεπαν τους καπνούς πάνω από την πόλη. Οι αθλητές του Μπέλα Ράικι, ομοσπονδιακού προπονητή, βρίσκονταν πολύ κοντά στην πρωτεύουσα ώστε να μη συμμετέχουν. Έπρεπε να ληφθούν γρήγορα μέτρα -και η άμεση μετάβασή τους στην Τσεχοσλοβακία έγινε απαραίτητη, ώστε να συνεχίσουν όσο απερίσπαστα γινόταν την προετοιμασία τους. Ο θρυλικός αρχηγός Ντέζο Γκιαρμάτι και η παρέα του είχαν φτάσει πια στην Ωκεανία και τη Μελβούρνη, όπου θα φιλοξενούνταν οι Ολυμπιακοί Αγώνες, όταν τους παρείχαν ενημέρωση για τα καθέστατα. Η πρώτη αντίδραση ήταν τρόμος. Είχαν αφήσει έρμαια της επίθεσης τους δικούς τους ανθρώπους. Και δεν ήξεραν, ούτε επρόκειτο σύντομα να μάθουν, αν επλήγη ολοσχερώς ή σε κάποιο σαδιστικό βαθμό η σωματική ακεραιότητά τους.

"Freedom’s Fury"

Μισό αιώνα ύστερα, δηλαδή στις 23 Οκτωβρίου του 2006, το ντοκιμαντέρ “Freedom's Fury” βρίσκει τη θέση του στους ουγγρικούς κινηματογράφους. Δεν είναι δουλειά του ποδαριού, ο Κουέντιν Ταραντίνο είναι ο παραγωγός. Στόχος του ήταν να αναδείξει την πολιτική διάσταση, την αγάπη για την πατρίδα και το πώς εκείνη εμπλέκεται με τον αθλητισμό - και με τη βεβαιότητα ότι δεν επρόκειτο για κάτι οικείο για τον ίδιο- τόνισε ότι είναι "η πιο ωραία ιστορία που δεν έχει ειπωθεί ποτέ".

Το παιχνίδι της Ουγγαρίας με τη Σοβιετική Ένωση κρατάει, στην ταινία, σχεδόν 7 λεπτά. Αν και είναι η βάση του φιλμ, δεν είναι η θεματολογία του. Μοιάζει με τον Στιβ Μπουσέμι στο “Reservoir Dogs”. Η συγκεκριμένη ουγγρική νίκη ήταν μία μεταφορά ελευθερίας. "Αισθανόμασταν ότι παίζαμε, όχι μόνο για τους εαυτούς μας, αλλά και για τους συμπατριώτες μας", θυμάται για εκείνο το ματς ο Ζάντορ.

Όμως, ενώ η εθνική πόλο παραμένει αναλλοίωτη και έχει στόχο την κατάκτηση του χρυσού μεταλλίου, η ποδοσφαιρική εθνική Ουγγαρίας, η θρυλική “αρανιτσαπάτ” (που μεταφράζεται ως “χρυσή ομάδα» δεν υπάρχει πια: οι παίκτες, με προπονητή τον Μάρτον Μπούκοβι, έναν από τους 4 “ερευνητές” και δημιουργούς του ποδοσφαιρικού συστήματος 4-2-4 (και αργότερα, από το 1965 έως το 1967, αγαπητό προπονητή του Ολυμπιακού), έφυγαν για ένα τουρνουά στο Μπιλμπάο και δεν ξαναγύρισαν: ο Φέρεντς Πούσκας έγινε επαίτης, για να βρει τελικά δουλειά στη Ρεάλ Μαδρίτης, ενώ ο Γκιούλα Κότσιτς και ο Ζόλταν Τσίμπορ κατέληξαν στην Μπαρτσελόνα.

Αυτή η ομάδα δεν είχε χάσει από τον τελικό του Παγκόσμιου Κυπέλλου το 1954 στη Βέρνη, το 2-3 από τη Δυτική Γερμανία. Στις 23 Σεπτεμβρίου 1956, έγινε η πρώτη που νίκησε τη Σοβιετική Ένωση στη Μόσχα, στο 'Lenin Stadium', με 1-0, χάρη σε γκολ του Τσίμπορ. Ήταν μεν φιλικό ματς, αλλά δεν βοήθησε τους νευρώνες των Σοβιετικών. Η ομάδα που πήγαινε να πάρει το δεύτερο διαδοχικό χρυσό ολυμπιακό μετάλλιο, διαλύθηκε οριστικά και αμετάκλητα. Το ουγγρικό ποδόσφαιρο θα είχε κάποιες στιγμές, αλλά ποτέ δεν θα ήταν το ίδιο.

Στο πόλο, όμως, η σκηνή είχε αδειάσει, η αυλαία είχε πέσει και περίμενε τους ήρωες για το αλησμόνητο δράμα. Εκείνο το μεσημέρι, στο ολυμπιακό κολυμβητήριο, επικρατούσε αντί-σοβιετισμός: το κοινό αποτελούταν από εκπατρισμένους Ούγγρους, αλλά και Αυστραλούς και Αμερικανούς, οι οποίοι στη Σοβιετική Ένωση έβρισκαν ένα ταξικό εχθρό, για τη στάση της στον Ψυχρό Πόλεμο. Το παιχνίδι ήταν προγραμματισμένο να αρχίσει στις 15:25.

 

Ρωσικές βρισιές

Οι Ούγγροι έπρεπε να μαθαίνουν στο σχολείο ρώσικα, παρά τη θέλησή τους, αλλά σε αυτήν την περίπτωση απέκτησαν το πλεονέκτημα. "Είπαμε να τους νευριάσουμε το ματς, για να τους αποσπάσουμε την προσοχή", θυμήθηκε ο Ζάντορ. Ο προπονητής της ομάδας, Μπέλα Ράικι, ήταν σύμφωνος με αυτό. Νωρίς στο παιχνίδι, ο Γκιαρμάτι χτυπάει έναν Ρώσο, μία φάση που εμφανίζεται σε κινηματογραφικό φιλμ. Οι Μαγυάροι δεν είναι άμοιροι ευθυνών, αλλά ασθενής και οδοιπόρος αμαρτίαν ουκ έχει κι εκείνοι είναι ασθενείς: η πατρίδα τους καίγεται.

Από την αρχή, το παιχνίδι εξελίσσεται σε γρονθοκλωτσοπατινάδα, αλλά οι Ούγγροι έχουν σκοπό και παραμένουν ψύχραιμοι. Ειδικά ο Πρoκόπoφ είναι πολύ εκνευρισμένος. Αυτό βγαίνει και στο παιχνίδι. Χάνει ευκαιρίες, αλλά και τον παίκτη που μάρκαρε, τον Ζάντορ, ο οποίος πετυχαίνει δύο γκολ. Το σκορ γίνεται 4-0 και δεν αλλάζει. Είναι το ίδιο σκορ με το οποίο η Ουγγαρία έχει νικήσει και τους προηγούμενους αντίπαλούς της στην τελική φάση, την Ιταλία και τη Δυτική Γερμανία. Μόνο που σε αντίθεση με αυτά τα δύο ματς (αλλά κι εκείνα με τη Μεγάλη Βρετανία, 6-2, και τις Ηνωμένες Πολιτείες, 6-1), τούτο το ματς δεν θα τελείωνε ποτέ.

Για τις 200.000 Σοβιετικούς στρατιώτες που μπήκαν όλες αυτές τις μέρες στη Βουδαπέστη, για τους Μαγυάρους που έφυγαν, είτε στα όριά τους είτε αρνούμενοι να εντρυφήσουν περαιτέρω στο κομουνιστικό καθεστώς, για τις βάναυσες αθλοπεδίες τα χρόνια της κατοχής, για εκείνους που ζήτησαν άσυλο σε ξένες χώρες, για να ζήσουν μία ελεύθερη ζωή από την αρχή, εκείνο το μεσημέρι στη Μελβούρνη έμοιαζε το πιο σημαντικό αθλητικό με πολιτικές διαστάσεις γεγονός.

"Το λίγο αίμα γίνεται με τον καιρό πολύ"

Ο Ζάντορ βγήκε από την πισίνα αιμόφυρτος, διότι η μπουνιά που δέχθηκε στο δεξιό μάτι από τον Προκόποφ, του άνοιξε πληγή. Ο θρύλος λέει ότι η πισίνα πλημμύρισε από το αίμα του. Τα ρεπορτάζ της εποχής διαφωνούν. Όμως η ένταση της Ιστορίας, ακόμα και της καταγεγραμμένης, καθορίζεται εν πολλοίς από την υπερβολή. Ο Ούγγρος δύτης Λάζλο Ουιβάρι, που είχε φύγει λίγο καιρό πριν, ένας από τους φυγάδες μιας χώρας σε βομβαρδισμό, για να πάει να ανταμώσει την αδελφή του στο Κλιφσάιντ Παρκ του Νιου Τζέρσεϊ, το αποτύπωσε τέλεια: "Το λίγο αίμα στο νερό γίνεται με τον καιρό πολύ". Αρκετοί άνθρωποι κατεβαίνουν στην πισίνα και οι διαθέσεις τους είναι άγριες. Απειλούν να λιντσάρουν τον Προκόποφ και τους συμπαίκτες του. Οι Ούγγροι έφτασαν στην κατάκτηση του χρυσού μεταλλίου, νικώντας 2-1 τους Γιουγκοσλάβους την επόμενη μέρα, σε έναν εξίσου σκληρό τελικό.

Δύο χρόνια μετά, ο Ίμρε Νάγκι βρέθηκε κρεμασμένος. Ο πρωθυπουργός της Ουγγαρίας εκτελέστηκε στις 16 Ιουνίου του 1958. Ο Γιάνος Κάνταρ έγινε ο νέος πρωθυπουργός. Το μήνυμά του στον Ουιβάρι ήταν σαφές: "Γύρνα πίσω". "Έφυγα για τις ΗΠΑ και 1,5 χρόνο μετά, η κυβέρνηση μου έστειλε ένα γράμμα που έλεγε: 'Λέσλι, γύρνα σπίτι, κανένα πρόβλημα για σένα'", εξομολογήθηκε στους “New York Times”. Από τη Μελβούρνη και τους Ολυμπιακούς Αγώνες, ο Ουιβάρι έφυγε για τις ΗΠΑ. Στα 22 του, ήθελε να κολυμπάει και γνώριζε ότι μπορεί να νικάει. Αλλά αυτό το γράμμα τον τάραξε συναισθηματικά. Ήθελε να δει την πατρίδα του: "Τι μπορώ να πω; Είμαι τρελός, επιστρέφω στο σπίτι".

Γυρίζει και κερδίζει το χρυσό μετάλλιο στη σανίδα 3μ. στο Ευρωπαϊκό της Βουδαπέστης, το 1958. Μετά ξεκινά προετοιμασία για τους Ολυμπιακούς Αγώνες της Ρώμης, την πιο σκληρή της καριέρας του. Αλλά η ομοσπονδία τον απογοητεύει. “Λέσλι”, του λένε, “θα στείλουμε κάποιον άλλο”. Και για το Τόκιο, το 1964, ο Ουιβάρι γνωρίζει ακόμα μία απόρριψη. “Λέσλι, είσαι πια πολύ μεγάλος”. Ο Ουιβάρι βγάζει το σκουφάκι. Πιάνει δουλειά ως φυσιοθεραπευτής σε ορθοπεδικό νοσοκομείο.

Είναι καλός φυσικοθεραπευτής. Ο δρόμος του τον βγάζει στην εθνική. Εντάσσεται στο τεχνικό επιτελείο και πάει στους Ολυμπιακούς Αγώνες της Ατλάντα, το 1996. Στο πρώτο παιχνίδι της εθνικής Ουγγαρίας, στο “Georgia Tech Center”, η ομάδα επιστρέφει από ένα μειονέκτημα 3 γκολ στο 4ο επτάλεπτο, για να νικήσει τη Ρωσία με 8-7. Από το τελευταίο χρυσό μετάλλιο, στο Μόντρεαλ, είχαν περάσει 20 χρόνια. Αυτή η νίκη, στην πρεμιέρα των Ολυμπιακών Αγώνων του 1996, θυμίζει μέρες Μελβούρνης. "Εκείνες οι μέρες μάς δημιουργούσαν άσχημα συναισθήματα. Πολύ πολύ άσχημα συναισθήματα", θυμήθηκε ο Ουιβάρι.

Με τη φωνή του Μαρκ Σπιτς

Παραγωγοί της ταινίας Freedom's Fury, που το 2006 βγήκε στους κινηματογράφους, ήταν ο Ταραντίνο κι η Λούσι Λιου. Αφηγητής δεν ήταν κάποιος ηθοποιός, αλλά ένας αθλητής. Ένας βετεράνος, για την ακρίβεια, που έχει αφήσει το στίγμα του στους Ολυμπιακούς Αγώνες. Ο Μαρκ Σπιτς ήταν, μέχρι το Πεκίνο, το 2008, εκείνος ο κολυμβητής που δεν είχε νικηθεί από την ιστορία. Τα 7 χρυσά μετάλλιά του στο τουρνουά του Μονάχου, το 1972, ήταν ένα ρεκόρ ακατάρριπτο, μέχρι ο Μάικλ Φελπς να κάνει τα δικά του θαύματα στον 'Υδάτινο Κύβο'.

Ο Σπιτς ήξερε από περιγραφές τι είχε γίνει στο ολυμπιακό κολυμβητήριο της Μελβούρνης, ωστόσο ήταν τόσο... άμεσες, που το αμέσως επόμενο βήμα θα ήταν να έχει παίξει σε αυτό το ματς. Τα γεγονότα του δόθηκαν από τον Ζάντορ, ο οποίος ήταν ο προπονητής του όταν ήταν μικρός. Βεβαίως, στην ταινία είναι λογικό ότι υπάρχουν ανακρίβειες, όπως το γεγονός ότι οι δύο ομάδες φοράνε διαφορετικά σκουφάκια απ' ό,τι συνέβη στην πραγματικότητα, οι Ούγγροι τα άσπρα, οι Σοβιετικοί τα μαύρα.

Αυτή δεν είναι η μόνη ταινία που γυρίστηκε για το συγκεκριμένο θέμα. Το 'Children of Glory' ('Szabadság, szerelem' στα ούγγρικα, ελληνιστί 'Επανάσταση, αγάπη') βγήκε στους κινηματογράφους στις 23 Οκτωβρίου του 2006, μισό αιώνα μετά την εξέγερση των Ούγγρων φοιτητών. Τα δάκρυα δημιούργησαν ποταμάκια στις αίθουσες. Και τα γκολ του Ζάντορ και των συμπαικτών του πανηγυρίστηκαν μέσα στους κινηματογράφους ολόκληρης της χώρας.