Ο εν μέρει θρίαμβος του 1989
Για την επέτειο της Πτώσης του Τείχους του Βερολίνου, η πραγματεία του Χαβιέ Σολάνα (πρώην υπουργού Εξωτερικών της Ισπανίας, που έχει διατελέσει και ύπατος εκπρόσωπος της Ε.Ε. για θέματα Εξωτερικής Πολιτικής και Πολιτικής Ασφάλειας, καθώς και γενικός γραμματέας του ΝΑΤΟ) αποτελεί μια εξαιρετικά αξιόπιστη μαρτυρία σχετικά με το γεγονός και τις επιπτώσεις που είχε στην Ευρώπη, στις ΗΠΑ και γενικότερα στον πλανήτη, μαζί βεβαίως με τον κομμουνιστικό κόσμο.
«Η 9η Νοεμβρίου 1989 -λέει- είναι μια ημερομηνία που η γενιά μου δεν θα ξεχάσει ποτέ και που θα μείνει ανεξίτηλη στην ανθρώπινη Ιστορία. Ηταν η ημέρα που καταργήθηκε το Τείχος του Βερολίνου. Η διάσπαση του σοβιετικού μπλοκ κατέστησε τον κομμουνισμό τη δεύτερη μεγάλη ιδεολογική αποτυχία του 20ού αιώνα, μετά την κατάρρευση του φασισμού λίγες δεκαετίες νωρίτερα. Ο φιλελεύθερος καπιταλισμός και ο κύριος εκφραστής του, δηλαδή οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, υπερίσχυσαν κατά κράτος και όλες οι ενδείξεις συνηγορούσαν ότι ο καπιταλισμός και οι ΗΠΑ θα απολάμβαναν μια μακρά και αδιαμφισβήτητη ηγεμονία.
Πολλές χώρες ήκμασαν μέσα στο νέο αυτό περιβάλλον. Η Πολωνία, για παράδειγμα, ανέδειξε μια μη κομμουνιστική κυβέρνηση λίγο πριν από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και, αφού υπερκέρασε ορισμένα προβλήματα της πρώτης μεταβατικής περιόδου, κινήθηκε ομαλά προς την κατεύθυνση του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Το τελευταίο έτος που η πολωνική οικονομία συρρικνώθηκε ήταν το 1991. Και το 2009, όταν το ΑΕΠ κάθε άλλου κράτους-μέλους της Ε.Ε. μει-ώθηκε, το ΑΕΠ της Πολωνίας αυξήθηκε σχεδόν κατά 3%.
Σήμερα γνωρίζουμε πλέον ότι το 1989 δεν σηματοδότησε το τέλος της Ιστορίας, αλλά το τέλος ενός κεφαλαίου της Ιστορίας. Η δυτικού τύπου, φιλελεύθερη δημοκρατία, που ο Φράνσις Φουκουγιάμα προέβλεπε ότι θα απολάμβανε αιώνια υπεροχή μετά το 1989, βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπη με ολοένα και σοβαρότερες προκλήσεις από διάφορες αντιφιλελεύθερες δυνάμεις. Επίσης, η περίοδος της απόλυτης κυριαρχίας των ΗΠΑ αποδείχθηκε βραχύβια. Οι τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 απέδειξαν πόσο ευάλωτη μπορούσε να είναι μια υπερδύναμη απέναντι σε αναδυόμενους μη κρατικούς “παίκτες”. Επιπλέον, η προσχώρηση της Κίνας στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου την ίδια χρονιά έδωσε περαιτέρω ώθηση στην ήδη θεαματική ανοδική πορεία αυτής της χώρας. Η αμερικανική ηγεμονία κατέρρευσε και ο κόσμος συνήθισε σταδιακά να μιλά τη γλώσσα της πολυπολικότητας.Η άνοδος της Κίνας έχει καταρρίψει πολλές υποθέσεις και παραδοχές του παρελθόντος. Τον Νοέμβριο του 1989 το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας (ΚΚΚ) φάνταζε εξαιρετικά ευάλωτο. Η άλλη αιχμή του δόρατος του κομμουνισμού, η Σοβιετική Ενωση, αντιμετώπιζε μια ολοένα και εμφανέστερη κρίση, ενώ η Κίνα επούλωνε ακόμα τις πληγές της μετά τις διαδηλώσεις της Πλατείας Τιεν Αν Μεν.
Το ΚΚΚ αντέδρασε σε αυτά τα δύο επεισόδια κλείνοντας όλες τις πόρτες στην πολιτική φιλελευθεροποίηση. Τελικά, αντίθετα με πολλές σχετικές προβλέψεις, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης δεν οδήγησε στην πτώση του ΚΚΚ στην Κίνα. Ούτε η οικονομική ανάπτυξη της Κίνας υπονόμευσε το αυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης της χώρας – τουλάχιστον όχι μέχρι σήμερα. Αντίθετα, το ΚΚΚ ενισχύει την υπεροχή του υπό την ηγεσία του προέδρου Σι Τσινπίνγκ, ενώ ορισμένες κυβερνήσεις άλλων κρατών έχουν αρχίσει να βλέπουν το απολυταρχικό μοντέλο ανάπτυξης της Κίνας ως πηγή έμπνευσης.
Ωστόσο το εναλλακτικό αφήγημα των κινεζικών Αρχών έχει ορισμένα τυφλά σημεία. Η Λαϊκή ∆ημοκρατία της Κίνας γιόρτασε πρόσφατα τα 70 χρόνια από την ίδρυσή της, γεγονός που την καθιστά τη μακροβιότερη της Σοβιετικής Ενωσης. Ομως η κομμουνιστική Κίνα δεν είναι 70 ετών. Παρά την επίσημη ρητορική, η οικονομική απογείωση της Κίνας ήταν κυρίως αποτέλεσμα των φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων του 1978 που εφάρμοσε ο Ντενγκ Σιαοπίνγκ, ενώ οι ηγέτες της χώρας δεν τρέφουν πλέον κομμουνιστικές φιλοδοξίες. Οπως ισχυρίζεται ο οικονομολόγος Μπράνκο Μιλάνοβιτς στο νέο του βιβλίο “Capitalism, alone” [Καπιταλισμός, μόνο(ς)], το σημερινό κινεζικό μοντέλο αντιπροσωπεύει ένα διαφορετικό είδος καπιταλισμού και όχι ένα εντελώς διαφορετικό οικονομικό σύστημα. Υπό αυτή την έννοια, οι προβλέψεις του Φουκουγιάμα δεν έχουν αποδειχθεί ακόμη λανθασμένες, καθώς ο καπιταλισμός εξακολουθεί να μην έχει αντίπαλο σε όλο τον κόσμο.
Το γεγονός ότι η κατ’ όνομα κομμουνιστική Κίνα είναι μία από τις σφοδρότερες υπέρμαχους της παγκοσμιοποίησης αποτελεί ένα από τα μεγάλα παράδοξα της εποχής μας. Στην πραγματικότητα, το άνοιγμα της Κίνας προς τον έξω κόσμο παραμένει σχετικά περιορισμένο. Ωστόσο, η κυβέρνησή της βρίσκεται να αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο σε ορισμένες οικονομικές συνελεύσεις, κυρίως επειδή δεν το κάνουν άλλοι. Οι δύο μεγάλες δυνάμεις, που ήταν παλαιότερα οι πιο δραστήριες στην προώθηση του ελεύθερου εμπορίου, δηλαδή οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, βρίσκονται αυτόν τον καιρό σε φάση πλήρους αναδίπλωσης. Στις μέρες μας η παγκοσμιοποίηση είναι πιο δημοφιλής στην Ασία παρά στη ∆ύση.
Πολλοί στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη πιστεύουν ότι οι άνθρωποι που υπήρξαν οι “χαμένοι” της παγκοσμιοποίησης συνετέλεσαν στο να αναδειχθούν στην εξουσία αντιφιλελεύθερα στοιχεία, όπως ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ. Ωστόσο, η οικονομία μόνο μερικώς μπορεί να εξηγήσει αυτή την τάση.
Δείτε και πάλι την Πολωνία. Παρά το γεγονός ότι εξελίχθηκε σε πρότυπο επιτυχημένης μετάβασης από τον σοσιαλισμό στον φιλελεύθερο καπιταλισμό και παρότι έμεινε αλώβητη από τη Μεγάλη Οικονομική Επιβράδυνση των αρχών του 21ου αιώνα, έχει εναγκαλιστεί με τον αντιφιλελευθε-ρισμό με τη μορφή του Κόμματος του Νόμου και της ∆ικαιοσύνης (PiS), το οποίο πρόσφατα αναδείχθηκε νικηφόρο για δεύτερη συνεχή φορά στις κοινοβουλευτικές εκλογές. Το PiS έχει επωφεληθεί από την οικονομική δυσαρέσκεια ορισμένων τμημάτων του πληθυσμού, ωστόσο έχει εκμεταλλευτεί και βαθύτερες διάχυτες ανησυχίες σχετικά με την πολωνική εθνική ταυτότητα. Είναι σημαντικό να θυμηθούμε τον βαθμό στον οποίο η αυτονομία της Πολωνίας περιορίστηκε στη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, είτε ακουσίως (μέσω της κατοχής ή του ελέγχου της χώρας από ξένες δυνάμεις) είτε εκουσίως (μέσω της ένταξής της στην Ευρωπαϊκή Ενωση). Το ιστορικό αυτό έχει κάνει πολλούς Πολωνούς να τηρούν στάση δυσπιστίας απέναντι στα διεθνιστικά και κοσμοπολίτικα ιδεώδη.
Επομένως, ο καπιταλισμός και ο αντιφιλελευθερισμός δεν είναι όροι αντίθετοι και ασύμβατοι μεταξύ τους. Αντιθέτως, τους βλέπουμε να συμβαδίζουν και να εδραιώνονται παγκοσμίως. Και η πρόοδος της τεχνολογίας της πληροφορικής θα μπορούσε να ενισχύσει ταυτόχρονα καθέναν από αυτούς. Από την εφεύρεση του παγκόσμιου ιστού ή ∆ιαδικτύου (που, παρεμπιπτόντως, χρονολογείται επίσης από το 1989), ο αντίκτυπός του υπήρξε πιο αμφίσημος απ’ ό,τι αναμενόταν. Κατά μία έν-νοια, το ∆ιαδίκτυο έχει ενώσει τους ανθρώπους, αλλά ταυτόχρονα έχει διαιρέσει τις κοινωνίες σε θυλάκους αντήχησης. Επιπλέον, ορισμένες κυβερνήσεις διερευνούν τις δυνατότητες του ∆ιαδικτύου –και συναφών πόρων, όπως τα “μεγάλα δεδομένα”– ως εργαλείου για την άσκηση κοινωνικού ελέγχου. Το προφανές παράδειγμα είναι το ΚΚΚ, το οποίο επιθυμεί να αποφύγει κάθε πιθανή δια-τάραξη των σχεδίων του για την επίτευξη “πλήρους ανάπτυξης” το 2049, έτος που σηματοδοτεί την εκατονταετηρίδα της Λαϊκής ∆ημοκρατίας».
*** Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ
«Η 9η Νοεμβρίου 1989 -λέει- είναι μια ημερομηνία που η γενιά μου δεν θα ξεχάσει ποτέ και που θα μείνει ανεξίτηλη στην ανθρώπινη Ιστορία. Ηταν η ημέρα που καταργήθηκε το Τείχος του Βερολίνου. Η διάσπαση του σοβιετικού μπλοκ κατέστησε τον κομμουνισμό τη δεύτερη μεγάλη ιδεολογική αποτυχία του 20ού αιώνα, μετά την κατάρρευση του φασισμού λίγες δεκαετίες νωρίτερα. Ο φιλελεύθερος καπιταλισμός και ο κύριος εκφραστής του, δηλαδή οι Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, υπερίσχυσαν κατά κράτος και όλες οι ενδείξεις συνηγορούσαν ότι ο καπιταλισμός και οι ΗΠΑ θα απολάμβαναν μια μακρά και αδιαμφισβήτητη ηγεμονία.
Πολλές χώρες ήκμασαν μέσα στο νέο αυτό περιβάλλον. Η Πολωνία, για παράδειγμα, ανέδειξε μια μη κομμουνιστική κυβέρνηση λίγο πριν από την πτώση του Τείχους του Βερολίνου και, αφού υπερκέρασε ορισμένα προβλήματα της πρώτης μεταβατικής περιόδου, κινήθηκε ομαλά προς την κατεύθυνση του ΝΑΤΟ και της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Το τελευταίο έτος που η πολωνική οικονομία συρρικνώθηκε ήταν το 1991. Και το 2009, όταν το ΑΕΠ κάθε άλλου κράτους-μέλους της Ε.Ε. μει-ώθηκε, το ΑΕΠ της Πολωνίας αυξήθηκε σχεδόν κατά 3%.
Σήμερα γνωρίζουμε πλέον ότι το 1989 δεν σηματοδότησε το τέλος της Ιστορίας, αλλά το τέλος ενός κεφαλαίου της Ιστορίας. Η δυτικού τύπου, φιλελεύθερη δημοκρατία, που ο Φράνσις Φουκουγιάμα προέβλεπε ότι θα απολάμβανε αιώνια υπεροχή μετά το 1989, βρίσκεται σήμερα αντιμέτωπη με ολοένα και σοβαρότερες προκλήσεις από διάφορες αντιφιλελεύθερες δυνάμεις. Επίσης, η περίοδος της απόλυτης κυριαρχίας των ΗΠΑ αποδείχθηκε βραχύβια. Οι τρομοκρατικές επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 απέδειξαν πόσο ευάλωτη μπορούσε να είναι μια υπερδύναμη απέναντι σε αναδυόμενους μη κρατικούς “παίκτες”. Επιπλέον, η προσχώρηση της Κίνας στον Παγκόσμιο Οργανισμό Εμπορίου την ίδια χρονιά έδωσε περαιτέρω ώθηση στην ήδη θεαματική ανοδική πορεία αυτής της χώρας. Η αμερικανική ηγεμονία κατέρρευσε και ο κόσμος συνήθισε σταδιακά να μιλά τη γλώσσα της πολυπολικότητας.Η άνοδος της Κίνας έχει καταρρίψει πολλές υποθέσεις και παραδοχές του παρελθόντος. Τον Νοέμβριο του 1989 το Κομμουνιστικό Κόμμα της Κίνας (ΚΚΚ) φάνταζε εξαιρετικά ευάλωτο. Η άλλη αιχμή του δόρατος του κομμουνισμού, η Σοβιετική Ενωση, αντιμετώπιζε μια ολοένα και εμφανέστερη κρίση, ενώ η Κίνα επούλωνε ακόμα τις πληγές της μετά τις διαδηλώσεις της Πλατείας Τιεν Αν Μεν.
Το ΚΚΚ αντέδρασε σε αυτά τα δύο επεισόδια κλείνοντας όλες τις πόρτες στην πολιτική φιλελευθεροποίηση. Τελικά, αντίθετα με πολλές σχετικές προβλέψεις, η κατάρρευση της Σοβιετικής Ενωσης δεν οδήγησε στην πτώση του ΚΚΚ στην Κίνα. Ούτε η οικονομική ανάπτυξη της Κίνας υπονόμευσε το αυταρχικό μοντέλο διακυβέρνησης της χώρας – τουλάχιστον όχι μέχρι σήμερα. Αντίθετα, το ΚΚΚ ενισχύει την υπεροχή του υπό την ηγεσία του προέδρου Σι Τσινπίνγκ, ενώ ορισμένες κυβερνήσεις άλλων κρατών έχουν αρχίσει να βλέπουν το απολυταρχικό μοντέλο ανάπτυξης της Κίνας ως πηγή έμπνευσης.
Ωστόσο το εναλλακτικό αφήγημα των κινεζικών Αρχών έχει ορισμένα τυφλά σημεία. Η Λαϊκή ∆ημοκρατία της Κίνας γιόρτασε πρόσφατα τα 70 χρόνια από την ίδρυσή της, γεγονός που την καθιστά τη μακροβιότερη της Σοβιετικής Ενωσης. Ομως η κομμουνιστική Κίνα δεν είναι 70 ετών. Παρά την επίσημη ρητορική, η οικονομική απογείωση της Κίνας ήταν κυρίως αποτέλεσμα των φιλελεύθερων μεταρρυθμίσεων του 1978 που εφάρμοσε ο Ντενγκ Σιαοπίνγκ, ενώ οι ηγέτες της χώρας δεν τρέφουν πλέον κομμουνιστικές φιλοδοξίες. Οπως ισχυρίζεται ο οικονομολόγος Μπράνκο Μιλάνοβιτς στο νέο του βιβλίο “Capitalism, alone” [Καπιταλισμός, μόνο(ς)], το σημερινό κινεζικό μοντέλο αντιπροσωπεύει ένα διαφορετικό είδος καπιταλισμού και όχι ένα εντελώς διαφορετικό οικονομικό σύστημα. Υπό αυτή την έννοια, οι προβλέψεις του Φουκουγιάμα δεν έχουν αποδειχθεί ακόμη λανθασμένες, καθώς ο καπιταλισμός εξακολουθεί να μην έχει αντίπαλο σε όλο τον κόσμο.
Το γεγονός ότι η κατ’ όνομα κομμουνιστική Κίνα είναι μία από τις σφοδρότερες υπέρμαχους της παγκοσμιοποίησης αποτελεί ένα από τα μεγάλα παράδοξα της εποχής μας. Στην πραγματικότητα, το άνοιγμα της Κίνας προς τον έξω κόσμο παραμένει σχετικά περιορισμένο. Ωστόσο, η κυβέρνησή της βρίσκεται να αναλαμβάνει ηγετικό ρόλο σε ορισμένες οικονομικές συνελεύσεις, κυρίως επειδή δεν το κάνουν άλλοι. Οι δύο μεγάλες δυνάμεις, που ήταν παλαιότερα οι πιο δραστήριες στην προώθηση του ελεύθερου εμπορίου, δηλαδή οι ΗΠΑ και το Ηνωμένο Βασίλειο, βρίσκονται αυτόν τον καιρό σε φάση πλήρους αναδίπλωσης. Στις μέρες μας η παγκοσμιοποίηση είναι πιο δημοφιλής στην Ασία παρά στη ∆ύση.
Πολλοί στις ΗΠΑ και στην Ευρώπη πιστεύουν ότι οι άνθρωποι που υπήρξαν οι “χαμένοι” της παγκοσμιοποίησης συνετέλεσαν στο να αναδειχθούν στην εξουσία αντιφιλελεύθερα στοιχεία, όπως ο πρόεδρος των ΗΠΑ, Ντόναλντ Τραμπ. Ωστόσο, η οικονομία μόνο μερικώς μπορεί να εξηγήσει αυτή την τάση.
Δείτε και πάλι την Πολωνία. Παρά το γεγονός ότι εξελίχθηκε σε πρότυπο επιτυχημένης μετάβασης από τον σοσιαλισμό στον φιλελεύθερο καπιταλισμό και παρότι έμεινε αλώβητη από τη Μεγάλη Οικονομική Επιβράδυνση των αρχών του 21ου αιώνα, έχει εναγκαλιστεί με τον αντιφιλελευθε-ρισμό με τη μορφή του Κόμματος του Νόμου και της ∆ικαιοσύνης (PiS), το οποίο πρόσφατα αναδείχθηκε νικηφόρο για δεύτερη συνεχή φορά στις κοινοβουλευτικές εκλογές. Το PiS έχει επωφεληθεί από την οικονομική δυσαρέσκεια ορισμένων τμημάτων του πληθυσμού, ωστόσο έχει εκμεταλλευτεί και βαθύτερες διάχυτες ανησυχίες σχετικά με την πολωνική εθνική ταυτότητα. Είναι σημαντικό να θυμηθούμε τον βαθμό στον οποίο η αυτονομία της Πολωνίας περιορίστηκε στη διάρκεια του τελευταίου αιώνα, είτε ακουσίως (μέσω της κατοχής ή του ελέγχου της χώρας από ξένες δυνάμεις) είτε εκουσίως (μέσω της ένταξής της στην Ευρωπαϊκή Ενωση). Το ιστορικό αυτό έχει κάνει πολλούς Πολωνούς να τηρούν στάση δυσπιστίας απέναντι στα διεθνιστικά και κοσμοπολίτικα ιδεώδη.
Επομένως, ο καπιταλισμός και ο αντιφιλελευθερισμός δεν είναι όροι αντίθετοι και ασύμβατοι μεταξύ τους. Αντιθέτως, τους βλέπουμε να συμβαδίζουν και να εδραιώνονται παγκοσμίως. Και η πρόοδος της τεχνολογίας της πληροφορικής θα μπορούσε να ενισχύσει ταυτόχρονα καθέναν από αυτούς. Από την εφεύρεση του παγκόσμιου ιστού ή ∆ιαδικτύου (που, παρεμπιπτόντως, χρονολογείται επίσης από το 1989), ο αντίκτυπός του υπήρξε πιο αμφίσημος απ’ ό,τι αναμενόταν. Κατά μία έν-νοια, το ∆ιαδίκτυο έχει ενώσει τους ανθρώπους, αλλά ταυτόχρονα έχει διαιρέσει τις κοινωνίες σε θυλάκους αντήχησης. Επιπλέον, ορισμένες κυβερνήσεις διερευνούν τις δυνατότητες του ∆ιαδικτύου –και συναφών πόρων, όπως τα “μεγάλα δεδομένα”– ως εργαλείου για την άσκηση κοινωνικού ελέγχου. Το προφανές παράδειγμα είναι το ΚΚΚ, το οποίο επιθυμεί να αποφύγει κάθε πιθανή δια-τάραξη των σχεδίων του για την επίτευξη “πλήρους ανάπτυξης” το 2049, έτος που σηματοδοτεί την εκατονταετηρίδα της Λαϊκής ∆ημοκρατίας».
*** Δημοσιεύθηκε στην εφημερίδα ΠΑΡΑΠΟΛΙΤΙΚΑ
