Η επίκαιρη και διδακτική Εκθεση Πόρτερ
Μέρος 1ο
Πουθενά αλλού δεν περιγράφεται τόσο καλά η πολιτική, κοινωνική και οικονοµική κατάσταση της χώρας µας όσο στη διαβόητη Eκθεση Πόρτερ. Και αυτά που περιγράφει ο Αµερικανός σύµβουλος του Ρούσβελτ αποτελούν την πραγµατικότητα του τόπου µας, µακριά από εικονικές πραγµατικότητες. Γράφτηκε τον Μάιο του 1947 και έχεις την εντύπωση ότι συντάχθηκε σήµερα.
Ο Πολ Πόρτερ ήλθε στην Ελλάδα στις 18 Ιανουαρίου του 1947, όταν η χώρα είχε περιέλθει σε µια ιδιαίτερα δύσκολη οικονοµική κατάσταση. Μέσα σε έξι ηµέρες και έπειτα από µακρά απεργία έξι ηµερών των δηµοσίων υπαλλήλων, η τότε κυβέρνηση παραιτήθηκε και ανέλαβε την πρωθυπουργία ο εξωκοινοβουλευτικός τραπεζίτης ∆ηµήτριος Μάξιµος, σχηµατίζοντας κυβέρνηση συνασπισµού (κυβέρνηση ∆ηµητρίου Μαξίµου, 1947). Ο Πολ Πόρτερ, εξετάζοντας την τότε ελληνική δηµοσιονοµική κατάσταση, συνέταξε στις 14 Φεβρουαρίου σχετική έκθεση µε προτάσεις-εισηγήσεις για άµεση αναπροσαρµογή προς βελτίωση, την οποία και υπέβαλε προς τον τότε υφυπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ, Γουίλιαµ Λ. Κλέιτον. Την ίδια έκθεση υπέβαλε αργότερα στο Κογκρέσο στις 28 Μαρτίου, οπότε και ο ίδιος την παρουσίασε και την ανέλυσε, παρότι είχε ανακοινωθεί επίσηµα ένα δεκαπενθήµερο πριν η εφαρµογή του ∆όγµατος Τρούµαν για την Ελλάδα.
Τα βασικότερα σηµεία της Εκθεσης Πόρτερ συνοψίζονται στα ακόλουθα:
«Εδώ δεν υφίσταται κράτος σύµφωνα µε τα δυτικά πρότυπα. Αντ’ αυτού, υπάρχει µια χαλαρή ιεραρχία ατοµιστών πολιτικών, µερικοί από τους οποίους είναι χειρότεροι από άλλους, που είναι τόσο απασχοληµένοι µε τον προσωπικό τους αγώνα για εξουσία, ώστε δεν έχουν τον χρόνο να αναπτύξουν οικονοµική πολιτική, ακόµη κι αν υποθέσουµε ότι είχαν την ικανότητα. Υπάρχει µεγάλη ανοµοιοµορφία εις το βιοτικόν επίπεδον και τα εισοδήµατα ανά την Ελλάδα. Οι κερδίζοντες, δηλαδή οι βιοµήχανοι, οι έµποροι, οι κερδοσκόποι και οι µαυραγορίται, διάγουν εν πλούτω και χλιδή, το πρόβληµα δε αυτό ουδεµία κυβέρνησις το αντιµετώπισεν αποτελεσµατικώς. Εν τω µεταξύ, αι λαϊκαί µάζαι περνούν µιαν αθλίαν ζωή. Οι κερδίζοντες είναι σχετικώς ολίγοι τον αριθµόν και ο συνολικός πλούτος των, περιερχόµενος εις το σύνολον του πληθυσµού, θα επέφερεν ελάχιστην βελτίωσιν των γενικών συνθηκών διαβιώσεως. Αλλ’ ο πολυτελής τρόπος ζωής των εν µέσω της πτώχειας συντείνει εις το να εξοργίζη τας µάζας και να υπογραµµίζη την δυστυχίαν των πτωχών.
Η δηµόσια διοίκηση είναι υπερβολικά εκτεταµένη. Οι χαµηλοί µισθοί προσαυξάνονται βάσει ενός εντελώς συγκεχυµένου συστήµατος επιδοµάτων, χάριν των οποίων τινές δηµόσιοι υπάλληλοι κερδίζουν µέχρι και τέσσερις φορές περισσότερο από τον βασικό µισθό τους.
Υπάρχει εις την χώραν σηµαντικόν ποσοστόν συγκεκαλυµµένης ανεργίας, δεδοµένου ότι το 20% του πληθυσµού χρησιµοποιούνται υπό του κράτους ή εξαρτώνται εξ αυτού. Τα χαµηλότατα επίπεδα ζωής των δηµοσίων υπαλλήλων, των συνταξιούχων και των άλλων µισθοβιώτων αποτελούν έναν σηµαντικό παράγοντα, ο οποίος συµβάλλει εις την πολιτικήν και κοινωνικήν έντασιν που χαρακτηρίζει σήµερον την Ελλάδα. Ουδέν µέτρον ελήφθη από της απελευθερώσεως διά να δοθή χρήσιµος εργασία εις τους δυναµένους να εργασθούν από το ευρύ αυτό στρώµα του πληθυσµού.
... Σηµαντικά ποσά ξένου συναλλάγµατος εσπαταλήθησαν κατά το παρελθόν έτος (1946) εις εισαγωγάς ειδών πολυτελείας, εις πώλησιν χρυσών λιρών από το κράτος και εις πράξεις επί του νοµίσµατος εις την µαύρην αγοράν».
Μερικές χαρακτηριστικότερες περιγραφές των εντυπώσεων του Πόρτερ: «Απ’ ό,τι µπόρεσα να διαπιστώσω, η ελληνική κυβέρνηση δεν έχει καµιάν άλλη πολιτική πρακτική από το να εκλιπαρεί για ξένη βοήθεια, ώστε να διατηρηθεί στην εξουσία απαριθµώντας θορυβωδώς τις θυσίες της Ελλάδος... (...) στόχος της είναι να χρησιµοποιήσει την ξένη βοήθεια ως µέσο για τη διαιώνιση των προνοµιών µίας µικρής κλίκας εµπόρων και τραπεζιτών, οι οποίοι αποτελούν την αόρατη εξουσία στην Ελλάδα. Η κλίκα αυτή είναι αποφασισµένη να υπερασπίσει µε κάθε µέσο τα οικονοµικά της συµφέροντα και δεν ενδιαφέρεται καθόλου για το τι µπορεί να στοιχίσει αυτό στην οικονοµία της χώρας. Τα µέλη αυτής της κλίκας επιθυµούν να διατηρήσουν άθικτο ένα φορολογικό σύστηµα που τους ευνοεί, µε αληθινά σκανδαλώδη τρόπο. Αντιτίθενται στον έλεγχο συναλλάγµατος, γιατί αυτό θα τους εµποδίσει να εξάγουν τα κέρδη τους στις τράπεζες του Καΐρου και της Αργεντινής. ∆εν διανοήθηκαν ποτέ να επενδύσουν τα κέρδη τους στη δική τους χώρα, για να βοηθήσουν στην αναστήλωση της εθνικής οικονοµίας. Τα συµφέροντα των εφοπλιστών προστατεύονται επίσης µε σκανδαλώδη τρόπο. Η ελληνική εµπορική ναυτιλία ανθεί στην εποχή µας και οι εφοπλιστές κερδίζουν τεράστια ποσά, αλλά το χρεοκοπηµένο ελληνικό κράτος δεν αποκοµίζει κανένα όφελος απ’ αυτό. Οι µισθοί των ναυτικών γυρίζουν στην Ελλάδα, αλλά οι εφοπλιστές ασφαλίζουν το µεγαλύτερο µέρος των κερδών τους στις ξένες χώρες.
Η οµάδα πίεσης της καλής κοινωνίας -οι κοµψοί κοσµοπολίτες που έχουν την έδρα τους στις Κάννες, στο Σαιν Μόριτς και στην αθηναϊκή Πλατεία Κολωνακίου- θα ενεργοποιηθεί. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς είναι άνθρωποι πολύ γοητευτικοί, που µιλάνε πολύ καλά τ’ αγγλικά. Είναι πάντοτε πρόθυµοι όταν πρόκειται να εξυπηρετήσουν την αµερικανική αποστολή για τα δικά τους συµφέροντα».
(Μέρος αυτών των εντυπώσεων συµπεριέλαβε ο Σπ. Θεοδωρόπουλος στο βιβλίο του «Απ’ το δόγµα Τρούµαν στο δόγµα Χούντα»)
Η έκθεση, εκτός της γενικής δηµοσιονοµικής κατάστασης που περιέγραφε, περιελάµβανε και εισηγήσεις που ουσιαστικά αποτέλεσαν όρους της αµερικανικής αποστολής, οι οποίοι και ακολουθήθηκαν: «Ενας τρόπος αντιµετωπίσεως των προβληµάτων θα ήτο να υπάρξουν, εκτός από µίαν συµβουλευτικήν αποστολήν, αντιπροσωπεύουσαν τας Ηνωµένας Πολιτείας, αρκετοί Αµερικανοί και άλλοι ξένοι τεχνικοί, χρησιµοποιούµενοι ως άτοµα από την ελληνικήν κυβέρνησιν εις επικαίρους κρατικάς θέσεις (...καίριας εκτελεστικάς θέσεις). Πρέπει να εγκατασταθή ∆ιεύθυνση Εξωτερικού Εµπορίου υπό την αρχηγίαν ξένου τεχνικού... Η Αµερικανική Αποστολή πρέπει να δύναται να εξασφαλίζη διά διαφόρων τρόπων ότι γίνεται η καλυτέρα δυνατή χρήση της αµερικανικής βοηθείας. Θα πρέπει να έχη την εξουσίαν ως τελευταίον µέτρον να διακόπτη ή να περιορίζη την οικονοµικήν βοήθειαν όχι µόνο γενικώς, αλλά και εις την περίπτωσιν οιουδήποτε σχεδίου ή ενεργείας, οσάκις καθίσταται προφανές ότι οι όροι της βοηθείας δεν ετηρήθησαν.
Η Αµερικανική Αποστολή θα πρέπει να συµµετέχη εις την ανάπτυξιν της πολιτικής εσόδων και εξόδων (της ελληνικής κυβερνήσεως). Θα απαιτηθή η εκ µέρους της έγκρισις του προϋπολογισµού πριν ούτος τεθή εν ισχύι. Το πρόγραµµα εισαγωγών το οποίον θα ετοιµάζεται υπό την επίβλεψιν της ∆ιευθύνσεως Εξωτερικού Εµπορίου θα πρέπει να εφαρµόζεται µόνον µετά την έγκρισιν υπό της Αποστολής»
Ο Πόρτερ είναι φορέας της αντίληψης του Νιου Ντιλ, που προκρίνει την κρατική παρέµβαση και όχι τον αυτοµατισµό της προσφοράς και της ζήτησης ή τις δυνάµεις της ελεύθερης αγοράς. Οι προτάσεις του δεν αποσκοπούσαν στην αναµόρφωση ή µεταρρύθµιση της οικονοµίας, αλλά στην αποτελεσµατικότερη λειτουργία της, µε καταπολέµηση του πληθωρισµού και τον ισοσκελισµένο Προϋπολογισµό. Οπως επισηµαίνει ο Πολυµέρης Βόγλης, είναι «µια θεώρηση η οποία αντιµετώπιζε τα οικονοµικά προβλήµατα ως ζητήµατα ορθολογικής οργάνωσης και κατάλληλης διαχείρισης».
Πουθενά αλλού δεν περιγράφεται τόσο καλά η πολιτική, κοινωνική και οικονοµική κατάσταση της χώρας µας όσο στη διαβόητη Eκθεση Πόρτερ. Και αυτά που περιγράφει ο Αµερικανός σύµβουλος του Ρούσβελτ αποτελούν την πραγµατικότητα του τόπου µας, µακριά από εικονικές πραγµατικότητες. Γράφτηκε τον Μάιο του 1947 και έχεις την εντύπωση ότι συντάχθηκε σήµερα.
Ο Πολ Πόρτερ ήλθε στην Ελλάδα στις 18 Ιανουαρίου του 1947, όταν η χώρα είχε περιέλθει σε µια ιδιαίτερα δύσκολη οικονοµική κατάσταση. Μέσα σε έξι ηµέρες και έπειτα από µακρά απεργία έξι ηµερών των δηµοσίων υπαλλήλων, η τότε κυβέρνηση παραιτήθηκε και ανέλαβε την πρωθυπουργία ο εξωκοινοβουλευτικός τραπεζίτης ∆ηµήτριος Μάξιµος, σχηµατίζοντας κυβέρνηση συνασπισµού (κυβέρνηση ∆ηµητρίου Μαξίµου, 1947). Ο Πολ Πόρτερ, εξετάζοντας την τότε ελληνική δηµοσιονοµική κατάσταση, συνέταξε στις 14 Φεβρουαρίου σχετική έκθεση µε προτάσεις-εισηγήσεις για άµεση αναπροσαρµογή προς βελτίωση, την οποία και υπέβαλε προς τον τότε υφυπουργό Εξωτερικών των ΗΠΑ, Γουίλιαµ Λ. Κλέιτον. Την ίδια έκθεση υπέβαλε αργότερα στο Κογκρέσο στις 28 Μαρτίου, οπότε και ο ίδιος την παρουσίασε και την ανέλυσε, παρότι είχε ανακοινωθεί επίσηµα ένα δεκαπενθήµερο πριν η εφαρµογή του ∆όγµατος Τρούµαν για την Ελλάδα.
Τα βασικότερα σηµεία της Εκθεσης Πόρτερ συνοψίζονται στα ακόλουθα:
«Εδώ δεν υφίσταται κράτος σύµφωνα µε τα δυτικά πρότυπα. Αντ’ αυτού, υπάρχει µια χαλαρή ιεραρχία ατοµιστών πολιτικών, µερικοί από τους οποίους είναι χειρότεροι από άλλους, που είναι τόσο απασχοληµένοι µε τον προσωπικό τους αγώνα για εξουσία, ώστε δεν έχουν τον χρόνο να αναπτύξουν οικονοµική πολιτική, ακόµη κι αν υποθέσουµε ότι είχαν την ικανότητα. Υπάρχει µεγάλη ανοµοιοµορφία εις το βιοτικόν επίπεδον και τα εισοδήµατα ανά την Ελλάδα. Οι κερδίζοντες, δηλαδή οι βιοµήχανοι, οι έµποροι, οι κερδοσκόποι και οι µαυραγορίται, διάγουν εν πλούτω και χλιδή, το πρόβληµα δε αυτό ουδεµία κυβέρνησις το αντιµετώπισεν αποτελεσµατικώς. Εν τω µεταξύ, αι λαϊκαί µάζαι περνούν µιαν αθλίαν ζωή. Οι κερδίζοντες είναι σχετικώς ολίγοι τον αριθµόν και ο συνολικός πλούτος των, περιερχόµενος εις το σύνολον του πληθυσµού, θα επέφερεν ελάχιστην βελτίωσιν των γενικών συνθηκών διαβιώσεως. Αλλ’ ο πολυτελής τρόπος ζωής των εν µέσω της πτώχειας συντείνει εις το να εξοργίζη τας µάζας και να υπογραµµίζη την δυστυχίαν των πτωχών.
Η δηµόσια διοίκηση είναι υπερβολικά εκτεταµένη. Οι χαµηλοί µισθοί προσαυξάνονται βάσει ενός εντελώς συγκεχυµένου συστήµατος επιδοµάτων, χάριν των οποίων τινές δηµόσιοι υπάλληλοι κερδίζουν µέχρι και τέσσερις φορές περισσότερο από τον βασικό µισθό τους.
Υπάρχει εις την χώραν σηµαντικόν ποσοστόν συγκεκαλυµµένης ανεργίας, δεδοµένου ότι το 20% του πληθυσµού χρησιµοποιούνται υπό του κράτους ή εξαρτώνται εξ αυτού. Τα χαµηλότατα επίπεδα ζωής των δηµοσίων υπαλλήλων, των συνταξιούχων και των άλλων µισθοβιώτων αποτελούν έναν σηµαντικό παράγοντα, ο οποίος συµβάλλει εις την πολιτικήν και κοινωνικήν έντασιν που χαρακτηρίζει σήµερον την Ελλάδα. Ουδέν µέτρον ελήφθη από της απελευθερώσεως διά να δοθή χρήσιµος εργασία εις τους δυναµένους να εργασθούν από το ευρύ αυτό στρώµα του πληθυσµού.
Αυτά που περιγράφει ο Αμερικανός σύμβουλος του Ρούσβελτ αποτελούν την πραγματικότητα του τόπου μας, μακριά από εικονικές πραγματικότητες... ∆ύο και ήµισυ έτη µετά την απελευθέρωσιν, η Ελλάς ευρίσκεται εις µίαν κατάστασιν νεκρώσεως, παρά την ουσιαστικήν εξωτερικήν βοήθειαν και την αρµοδίαν εξωτερικήν καθοδήγησιν. Εις ολόκληρον την χώρα, απ’ άκρου εις άκρη, κυριαρχεί µία γκρίζα, ανυπεράσπιστη, βαθιά έλλειψη πίστης για το µέλλον - µία έλλειψη πίστης που οδηγεί σε πλήρη απραξία προς το παρόν. Οι άνθρωποι έχουν παραλύσει από την αβεβαιότητα και τον φόβο, οι επιχειρηµατίαι δεν επενδύουν, οι καταστηµατάρχαι δεν αποθηκεύουν προµήθειες.
... Σηµαντικά ποσά ξένου συναλλάγµατος εσπαταλήθησαν κατά το παρελθόν έτος (1946) εις εισαγωγάς ειδών πολυτελείας, εις πώλησιν χρυσών λιρών από το κράτος και εις πράξεις επί του νοµίσµατος εις την µαύρην αγοράν».
Μερικές χαρακτηριστικότερες περιγραφές των εντυπώσεων του Πόρτερ: «Απ’ ό,τι µπόρεσα να διαπιστώσω, η ελληνική κυβέρνηση δεν έχει καµιάν άλλη πολιτική πρακτική από το να εκλιπαρεί για ξένη βοήθεια, ώστε να διατηρηθεί στην εξουσία απαριθµώντας θορυβωδώς τις θυσίες της Ελλάδος... (...) στόχος της είναι να χρησιµοποιήσει την ξένη βοήθεια ως µέσο για τη διαιώνιση των προνοµιών µίας µικρής κλίκας εµπόρων και τραπεζιτών, οι οποίοι αποτελούν την αόρατη εξουσία στην Ελλάδα. Η κλίκα αυτή είναι αποφασισµένη να υπερασπίσει µε κάθε µέσο τα οικονοµικά της συµφέροντα και δεν ενδιαφέρεται καθόλου για το τι µπορεί να στοιχίσει αυτό στην οικονοµία της χώρας. Τα µέλη αυτής της κλίκας επιθυµούν να διατηρήσουν άθικτο ένα φορολογικό σύστηµα που τους ευνοεί, µε αληθινά σκανδαλώδη τρόπο. Αντιτίθενται στον έλεγχο συναλλάγµατος, γιατί αυτό θα τους εµποδίσει να εξάγουν τα κέρδη τους στις τράπεζες του Καΐρου και της Αργεντινής. ∆εν διανοήθηκαν ποτέ να επενδύσουν τα κέρδη τους στη δική τους χώρα, για να βοηθήσουν στην αναστήλωση της εθνικής οικονοµίας. Τα συµφέροντα των εφοπλιστών προστατεύονται επίσης µε σκανδαλώδη τρόπο. Η ελληνική εµπορική ναυτιλία ανθεί στην εποχή µας και οι εφοπλιστές κερδίζουν τεράστια ποσά, αλλά το χρεοκοπηµένο ελληνικό κράτος δεν αποκοµίζει κανένα όφελος απ’ αυτό. Οι µισθοί των ναυτικών γυρίζουν στην Ελλάδα, αλλά οι εφοπλιστές ασφαλίζουν το µεγαλύτερο µέρος των κερδών τους στις ξένες χώρες.
Η οµάδα πίεσης της καλής κοινωνίας -οι κοµψοί κοσµοπολίτες που έχουν την έδρα τους στις Κάννες, στο Σαιν Μόριτς και στην αθηναϊκή Πλατεία Κολωνακίου- θα ενεργοποιηθεί. Οι περισσότεροι απ’ αυτούς είναι άνθρωποι πολύ γοητευτικοί, που µιλάνε πολύ καλά τ’ αγγλικά. Είναι πάντοτε πρόθυµοι όταν πρόκειται να εξυπηρετήσουν την αµερικανική αποστολή για τα δικά τους συµφέροντα».
(Μέρος αυτών των εντυπώσεων συµπεριέλαβε ο Σπ. Θεοδωρόπουλος στο βιβλίο του «Απ’ το δόγµα Τρούµαν στο δόγµα Χούντα»)
Η έκθεση, εκτός της γενικής δηµοσιονοµικής κατάστασης που περιέγραφε, περιελάµβανε και εισηγήσεις που ουσιαστικά αποτέλεσαν όρους της αµερικανικής αποστολής, οι οποίοι και ακολουθήθηκαν: «Ενας τρόπος αντιµετωπίσεως των προβληµάτων θα ήτο να υπάρξουν, εκτός από µίαν συµβουλευτικήν αποστολήν, αντιπροσωπεύουσαν τας Ηνωµένας Πολιτείας, αρκετοί Αµερικανοί και άλλοι ξένοι τεχνικοί, χρησιµοποιούµενοι ως άτοµα από την ελληνικήν κυβέρνησιν εις επικαίρους κρατικάς θέσεις (...καίριας εκτελεστικάς θέσεις). Πρέπει να εγκατασταθή ∆ιεύθυνση Εξωτερικού Εµπορίου υπό την αρχηγίαν ξένου τεχνικού... Η Αµερικανική Αποστολή πρέπει να δύναται να εξασφαλίζη διά διαφόρων τρόπων ότι γίνεται η καλυτέρα δυνατή χρήση της αµερικανικής βοηθείας. Θα πρέπει να έχη την εξουσίαν ως τελευταίον µέτρον να διακόπτη ή να περιορίζη την οικονοµικήν βοήθειαν όχι µόνο γενικώς, αλλά και εις την περίπτωσιν οιουδήποτε σχεδίου ή ενεργείας, οσάκις καθίσταται προφανές ότι οι όροι της βοηθείας δεν ετηρήθησαν.
Η Αµερικανική Αποστολή θα πρέπει να συµµετέχη εις την ανάπτυξιν της πολιτικής εσόδων και εξόδων (της ελληνικής κυβερνήσεως). Θα απαιτηθή η εκ µέρους της έγκρισις του προϋπολογισµού πριν ούτος τεθή εν ισχύι. Το πρόγραµµα εισαγωγών το οποίον θα ετοιµάζεται υπό την επίβλεψιν της ∆ιευθύνσεως Εξωτερικού Εµπορίου θα πρέπει να εφαρµόζεται µόνον µετά την έγκρισιν υπό της Αποστολής»
Ο Πόρτερ είναι φορέας της αντίληψης του Νιου Ντιλ, που προκρίνει την κρατική παρέµβαση και όχι τον αυτοµατισµό της προσφοράς και της ζήτησης ή τις δυνάµεις της ελεύθερης αγοράς. Οι προτάσεις του δεν αποσκοπούσαν στην αναµόρφωση ή µεταρρύθµιση της οικονοµίας, αλλά στην αποτελεσµατικότερη λειτουργία της, µε καταπολέµηση του πληθωρισµού και τον ισοσκελισµένο Προϋπολογισµό. Οπως επισηµαίνει ο Πολυµέρης Βόγλης, είναι «µια θεώρηση η οποία αντιµετώπιζε τα οικονοµικά προβλήµατα ως ζητήµατα ορθολογικής οργάνωσης και κατάλληλης διαχείρισης».
