Η συμφωνία Σάικς - Πικό
Κεντρική σκέψη των Βρετανών ήταν να ξεσηκώσουν τους Άραβες εναντίον των Οθωµανών
Οι απαρχές της Συνθήκης της Λωζάννης, που ανέτρεψε άρδην το σκηνικό στα Βαλκάνια και τη Μέση Ανατολή, τοποθετούνται ήδη στα τέλη του 19ου αιώνα, όταν οι παλιοί σύµµαχοι της Οθωµανικής Αυτοκρατορίας (Αγγλία και Γαλλία) εγκατέλειψαν την πατροπαράδοτη πολιτική υποστήριξης της ακεραιότητάς της Αυτοκρατορίας και άρχισαν να τρέφουν βλέψεις εναντίον του ούτως ή άλλως εξασθενηµένου σώµατός της. Αλλωστε, τον χώρο αυτόν άρχισε να καλύπτει από τα τέλη του 19ου αιώνα η αυξανόµενη επιρροή, διείσδυση και αρωγή των ανταγωνιστριών Κεντρικών Δυνάµεων (Γερµανία και Αυστροουγγαρία), στο στρατόπεδο των οποίων µάλιστα εντάχθηκε η Υψηλή Πύλη στον Α’ Παγκόσµιο Πόλεµο.
Ωθηση σε µια νέα στροφή των Αγγλογάλλων έδωσαν οι ρωσικές βλέψεις στον χώρο των Στενών και της Αρµενίας, καθώς και οι υπέρµετρες απαιτήσεις της Ιταλίας (όπως είχαν διατυπωθεί στη συνθήκη προσχώρησής της στο στρατόπεδο της Αντάντ, στο Λονδίνο, το 1915).
Κεντρική σκέψη των Βρετανών ήταν να ξεσηκώσουν τους Άραβες εναντίον των Οθωµανών, υποσχόµενοι την αυτονόµησή τους µετά τη λήξη του Πολέµου (σε ανεξάρτητα ή οµόσπονδα κράτη). Αυτή η «συναλλαγή» ενσωµατώθηκε στην αλληλογραφία (1915-1916) µεταξύ του Άγγλου κυβερνήτη της Αιγύπτου, ΜακΜάχον (McMahon), και του Χουσεΐν, εµίρη της Μέκκας. Σύντοµα στο σκηνικό αυτό εισήλθε και η Γαλλία, η οποία διατηρούσε στην περιοχή µεγάλα οικονοµικά συµφέροντα και είχε σηµαντική πολιτιστική επιρροή.
Στο πλαίσιο αυτό, υπογράφηκε τον Μάιο του 1916 η αγγλογαλλική µυστική Συµφωνία Σάικς - Πικό -από τα ονόµατα των δύο διαπραγµατευτών της, του Άγγλου στρατιωτικού Μαρκ Σάικς (Mark Sykes) και του Γάλλου διπλωµάτη Ζορζ Πικό (Georges Picot)-, στην οποία προσχώρησε λίγο αργότερα και η Ρωσία.
Με τη συµφωνία αυτή χαρασσόταν στην ουσία ο χάρτης της Εγγύς Ανατολής µεταξύ των δυνάµεων της Αντάντ και δηµιουργούνταν µεταξύ τους δύο είδη ζωνών:
Η ζώνη «ελέγχου» και η ζώνη «επιρροής», ως εξής:
Το 1915 η Αγγλία πρόσφερε τη µεγαλόνησο στην Ελλάδα έναντι προσχώρησης της τελευταίας στο πλευρό της Αντάντ, αλλά η τότε βασιλική κυβέρνηση απέρριψε την προσφορά. Η Συµφωνία Σάικς - Πικό προέβλεψε ότι «η Μεγάλη Βρετανία σε καµιά περίπτωση δεν θα διεξήγε διαπραγµατεύσεις για την παραχώρηση της Κύπρου σε τρίτη δύναµη χωρίς τη συναίνεση της γαλλικής κυβέρνησης». Ως αντάλλαγµα θα παραχωρείτο στο Λονδίνο η χρήση των λιµένων της Χάιφα και της Ακκρας και η παροχή µέρους των υδάτων των ποταµών Τίγρη και Ευφράτη (τµήµα των οποίων ανήκε στη γαλλική σφαίρα επιρροής).
Ο λόγος της αγγλικής δέσµευσης ως προς την Κύπρο µπορεί να αναζητηθεί στην προηγούµενη πρωτοβουλία του Λονδίνου να προσφέρει στην Ελλάδα την Κύπρο (χωρίς συνεννόηση µε τη Γαλλία), η οποία, όµως, κείµενη απέναντι στη ζώνη του γαλλικού ελέγχου (ΝΑ Τουρκία), ενδιέφερε άµεσα το Παρίσι.
Με την κατάληψη της εξουσίας από τους Μπολσεβίκους τον Οκτώβριο του 1917, η Συµφωνία Σάικς - Πικό διέρρευσε στον ρωσικό Τύπο (όπως και άλλες τσαρικές συµφωνίες) και στον βρετανικό Τύπο, προκαλώντας τις έντονες αντιδράσεις των άµεσα εµπλεκοµένων.
Οι Άραβες τη χαρακτήρισαν «προδοσία», αφού το περιεχόµενό της στην ουσία αντιστρατευόταν τις υποσχέσεις των Άγγλων προς τον εµίρη Χουσεΐν. Οι σύµµαχοι Ιταλοί αντέδρασαν και εξασφάλισαν µε τη συµπληρωµατική Συνθήκη του Αγίου Ιωάννη της Μοριένης (Απρίλιος 1917) την υπόσχεση επέκτασης της ζώνης ελέγχου τους πέρα από την Αττάλεια και προς την περιοχή της Νοτιοανατολικής Τουρκίας.
Επιπλέον, οι Μπολσεβίκοι, µε την εξάπλωση της επανάστασης στη Ρωσία από το 1917 και τη συνακόλουθη αποστασία της από το συµµαχικό στρατόπεδο, ακύρωσαν το ρωσικό σκέλος της Συµφωνίας Σάικς - Πικό.
Το ρευστό αυτό σκηνικό περιπλέχτηκε περισσότερο και από την απόφαση του Λονδίνου να παραχωρήσει, µε τη ∆ιακήρυξη Μπάλφουρ το 1917, µια «εθνική εστία» στους Εβραίους στον χώρο της Παλαιστίνης, µε κατοχύρωση των δικαιωµάτων των κατοίκων της. Η απόφαση αυτή των Αγγλων είχε πολλαπλούς αποδέκτες: Επιδίωκαν να προσεταιριστούν τους πλούσιους και µε επιρροή Εβραίους της Αγγλίας, για να βοηθήσουν την πολεµική τους προσπάθεια, να πιέσουν τους Αµερικανούς Εβραίους να ενθαρρύνουν την πολεµική συµµετοχή των ΗΠΑ, να πείσουν τους Ρώσους Εβραίους επαναστάτες να µην εγκαταλείψουν το µέτωπο, να αποτρέψουν την «αραβοποίηση» της Παλαιστίνης και, γενικά, να διατηρήσουν τη στρατηγική τους θέση στην περιοχή ως γέφυρα µε την αγγλοκρατούµενη Αίγυπτο.
Είναι χαρακτηριστικό ότι η ανακοίνωση της απόφασης γέννησης της εστίας προς το εβραϊκό Συµβούλιο παροµοιάστηκε µε τη γέννηση ενός «αγοριού»!
Ασφαλώς, οι σταδιακές αυτές αποστασιοποιήσεις και αποδεσµεύσεις, σε συνδυασµό µε την προέλαση των Τούρκων εθνικιστών, οδήγησαν στην αποδιάρθρωση της Συµφωνίας Σάικς - Πικό.
Η «χαριστική βολή» δόθηκε στη ∆ιάσκεψη του Σαν Ρέµο (1920), που, κινούµενη στο γενικό σχήµα της συµφωνίας αυτής, αναδιένειµε τις περιοχές της Μέσης Ανατολής και τις υπήγαγε υπό αγγλική και γαλλική «εντολή», δηλαδή υπό αγγλική και γαλλική διοίκηση και κατοχή, µε προοπτική ανεξαρτητοποίησής τους, ως εξής: η Συρία, ο Λίβανος και η Κιλικία υπό γαλλική εντολή και η Μεσοποταµία (Ιράκ) και η Παλαιστίνη υπό βρετανική εντολή.
Με δύο λόγια, η αρχική συµφωνία του 1916 διαφοροποιήθηκε ουσιαστικά ως προς πολλά σηµεία: Ούτε οι παίκτες παρέµειναν οι ίδιοι (αποχώρηση Ρωσίας και απόσυρση των ΗΠΑ, µετά την απόρριψη της Συνθήκης των Βερσαλλιών) ούτε τα προβλεπόµενα σύνορα τηρήθηκαν ούτε τα διεθνή καθεστώτα (ζώνες ελέγχου και επιρροής, διεθνής εποπτεία) διατήρησαν τον χαρακτήρα τους.
Ωθηση σε µια νέα στροφή των Αγγλογάλλων έδωσαν οι ρωσικές βλέψεις στον χώρο των Στενών και της Αρµενίας, καθώς και οι υπέρµετρες απαιτήσεις της Ιταλίας (όπως είχαν διατυπωθεί στη συνθήκη προσχώρησής της στο στρατόπεδο της Αντάντ, στο Λονδίνο, το 1915).
Κεντρική σκέψη των Βρετανών ήταν να ξεσηκώσουν τους Άραβες εναντίον των Οθωµανών, υποσχόµενοι την αυτονόµησή τους µετά τη λήξη του Πολέµου (σε ανεξάρτητα ή οµόσπονδα κράτη). Αυτή η «συναλλαγή» ενσωµατώθηκε στην αλληλογραφία (1915-1916) µεταξύ του Άγγλου κυβερνήτη της Αιγύπτου, ΜακΜάχον (McMahon), και του Χουσεΐν, εµίρη της Μέκκας. Σύντοµα στο σκηνικό αυτό εισήλθε και η Γαλλία, η οποία διατηρούσε στην περιοχή µεγάλα οικονοµικά συµφέροντα και είχε σηµαντική πολιτιστική επιρροή.
Στο πλαίσιο αυτό, υπογράφηκε τον Μάιο του 1916 η αγγλογαλλική µυστική Συµφωνία Σάικς - Πικό -από τα ονόµατα των δύο διαπραγµατευτών της, του Άγγλου στρατιωτικού Μαρκ Σάικς (Mark Sykes) και του Γάλλου διπλωµάτη Ζορζ Πικό (Georges Picot)-, στην οποία προσχώρησε λίγο αργότερα και η Ρωσία.
Με τη συµφωνία αυτή χαρασσόταν στην ουσία ο χάρτης της Εγγύς Ανατολής µεταξύ των δυνάµεων της Αντάντ και δηµιουργούνταν µεταξύ τους δύο είδη ζωνών:
Η ζώνη «ελέγχου» και η ζώνη «επιρροής», ως εξής:
- Α) Η Γαλλία εξασφάλιζε τον «έλεγχο» στην περιοχή της Κιλικίας (Μερσίνη, Αδανα, Αλεξανδρέττα, που θα κηρυσσόταν ελεύθερος λιµένας) και στα παράλια της Συρίας / Λιβάνου, καθώς και την «επιρροή» της στην ενδοχώρα της Συρίας και στο Β. Ιράκ (συµπεριλαµβανοµένης της πετρελαιοφόρου περιοχής της Μοσούλης).
- Β) Η Αγγλία διατηρούσε τον «έλεγχο» στο Νότιο Ιράκ (µε τη Βαγδάτη και τη Βασόρα µέχρι το Κουβέιτ) και την «επιρροή» της στο Δυτικό Ιράκ και την Ιορδανία.
- Γ) Η Ρωσία εξασφάλιζε επαρχίες της ευρύτερης Αρµενίας (Ερζερούµ, Τραπεζούντα, Βαν κ.λπ.).
- Δ) Οι τρεις δυνάµεις της Αντάντ θα ασκούσαν διεθνή «έλεγχο» στην Παλαιστίνη.
- Ε) Οι Άραβες είχαν ρητή υπόσχεση ότι ανάµεσα στις παραπάνω περιοχές θα δηµιουργείτο «οµοσπονδία ή ενιαίο αραβικό κράτος» υπό αγγλογαλλική επιρροή.
Το 1915 η Αγγλία πρόσφερε τη µεγαλόνησο στην Ελλάδα έναντι προσχώρησης της τελευταίας στο πλευρό της Αντάντ, αλλά η τότε βασιλική κυβέρνηση απέρριψε την προσφορά. Η Συµφωνία Σάικς - Πικό προέβλεψε ότι «η Μεγάλη Βρετανία σε καµιά περίπτωση δεν θα διεξήγε διαπραγµατεύσεις για την παραχώρηση της Κύπρου σε τρίτη δύναµη χωρίς τη συναίνεση της γαλλικής κυβέρνησης». Ως αντάλλαγµα θα παραχωρείτο στο Λονδίνο η χρήση των λιµένων της Χάιφα και της Ακκρας και η παροχή µέρους των υδάτων των ποταµών Τίγρη και Ευφράτη (τµήµα των οποίων ανήκε στη γαλλική σφαίρα επιρροής).
Ο λόγος της αγγλικής δέσµευσης ως προς την Κύπρο µπορεί να αναζητηθεί στην προηγούµενη πρωτοβουλία του Λονδίνου να προσφέρει στην Ελλάδα την Κύπρο (χωρίς συνεννόηση µε τη Γαλλία), η οποία, όµως, κείµενη απέναντι στη ζώνη του γαλλικού ελέγχου (ΝΑ Τουρκία), ενδιέφερε άµεσα το Παρίσι.
Με την κατάληψη της εξουσίας από τους Μπολσεβίκους τον Οκτώβριο του 1917, η Συµφωνία Σάικς - Πικό διέρρευσε στον ρωσικό Τύπο (όπως και άλλες τσαρικές συµφωνίες) και στον βρετανικό Τύπο, προκαλώντας τις έντονες αντιδράσεις των άµεσα εµπλεκοµένων.
Οι Άραβες τη χαρακτήρισαν «προδοσία», αφού το περιεχόµενό της στην ουσία αντιστρατευόταν τις υποσχέσεις των Άγγλων προς τον εµίρη Χουσεΐν. Οι σύµµαχοι Ιταλοί αντέδρασαν και εξασφάλισαν µε τη συµπληρωµατική Συνθήκη του Αγίου Ιωάννη της Μοριένης (Απρίλιος 1917) την υπόσχεση επέκτασης της ζώνης ελέγχου τους πέρα από την Αττάλεια και προς την περιοχή της Νοτιοανατολικής Τουρκίας.
Επιπλέον, οι Μπολσεβίκοι, µε την εξάπλωση της επανάστασης στη Ρωσία από το 1917 και τη συνακόλουθη αποστασία της από το συµµαχικό στρατόπεδο, ακύρωσαν το ρωσικό σκέλος της Συµφωνίας Σάικς - Πικό.
Το ρευστό αυτό σκηνικό περιπλέχτηκε περισσότερο και από την απόφαση του Λονδίνου να παραχωρήσει, µε τη ∆ιακήρυξη Μπάλφουρ το 1917, µια «εθνική εστία» στους Εβραίους στον χώρο της Παλαιστίνης, µε κατοχύρωση των δικαιωµάτων των κατοίκων της. Η απόφαση αυτή των Αγγλων είχε πολλαπλούς αποδέκτες: Επιδίωκαν να προσεταιριστούν τους πλούσιους και µε επιρροή Εβραίους της Αγγλίας, για να βοηθήσουν την πολεµική τους προσπάθεια, να πιέσουν τους Αµερικανούς Εβραίους να ενθαρρύνουν την πολεµική συµµετοχή των ΗΠΑ, να πείσουν τους Ρώσους Εβραίους επαναστάτες να µην εγκαταλείψουν το µέτωπο, να αποτρέψουν την «αραβοποίηση» της Παλαιστίνης και, γενικά, να διατηρήσουν τη στρατηγική τους θέση στην περιοχή ως γέφυρα µε την αγγλοκρατούµενη Αίγυπτο.
Είναι χαρακτηριστικό ότι η ανακοίνωση της απόφασης γέννησης της εστίας προς το εβραϊκό Συµβούλιο παροµοιάστηκε µε τη γέννηση ενός «αγοριού»!
Ασφαλώς, οι σταδιακές αυτές αποστασιοποιήσεις και αποδεσµεύσεις, σε συνδυασµό µε την προέλαση των Τούρκων εθνικιστών, οδήγησαν στην αποδιάρθρωση της Συµφωνίας Σάικς - Πικό.
Η «χαριστική βολή» δόθηκε στη ∆ιάσκεψη του Σαν Ρέµο (1920), που, κινούµενη στο γενικό σχήµα της συµφωνίας αυτής, αναδιένειµε τις περιοχές της Μέσης Ανατολής και τις υπήγαγε υπό αγγλική και γαλλική «εντολή», δηλαδή υπό αγγλική και γαλλική διοίκηση και κατοχή, µε προοπτική ανεξαρτητοποίησής τους, ως εξής: η Συρία, ο Λίβανος και η Κιλικία υπό γαλλική εντολή και η Μεσοποταµία (Ιράκ) και η Παλαιστίνη υπό βρετανική εντολή.
Με δύο λόγια, η αρχική συµφωνία του 1916 διαφοροποιήθηκε ουσιαστικά ως προς πολλά σηµεία: Ούτε οι παίκτες παρέµειναν οι ίδιοι (αποχώρηση Ρωσίας και απόσυρση των ΗΠΑ, µετά την απόρριψη της Συνθήκης των Βερσαλλιών) ούτε τα προβλεπόµενα σύνορα τηρήθηκαν ούτε τα διεθνή καθεστώτα (ζώνες ελέγχου και επιρροής, διεθνής εποπτεία) διατήρησαν τον χαρακτήρα τους.
