Ο θάνατος του παλληκαριού αφύπνισε τον Ελληνισµό. Μετά τον ηρωικό θάνατο του Παύλου Μελά, στις 13 Οκτωβρίου 1904, η κυβέρνηση των Αθηνών συνειδητοποίησε πόσο δίκιο είχε ο Ίων ∆ραγούµης όταν έγραφε: «Ελληνες, ας τρέξουµε να σώσουµε τη Μακεδονία και η Μακεδονία θα µας σώσει!». Ολες οι δυνάµεις του έθνους συνεργάσθηκαν για να διαφυλάξουν τη φυσική και εθνική επιβίωση του Ελληνισµού της Μακεδονίας, που στέναζε υπό τον οθωµανικό ζυγό και κινδύνευε από την ένοπλη τροµοκρατία του βουλγαρικού εθνικισµού και της Σχισµατικής Βουλγαρικής Εξαρχίας. Η πρώτη φάση του ένοπλου Μακεδονικού Αγώνα διεξήχθη το 1878, όταν οι Ελληνες Μακεδόνες αρνήθηκαν να ανταλλάξουν τον τουρκικό ζυγό µε την ένταξη σε µια Μεγάλη Βουλγαρία, την οποία υποστήριζε ο ρωσικός πανσλαβισµός. Οι Μακεδόνες αγωνίσθηκαν µε επίκεντρο το Λιτόχωρο, τη ∆υτική Μακεδονία και το όρος Μπούρινο. Ευτυχώς οι άλλες Μεγάλες ∆υνάµεις σταµάτησαν τα σχέδια για ένα βουλγαρικό κράτος, το οποίο θα κατείχε όλη τη Μακεδονία, πλην Θεσσαλονίκης και Χαλκιδικής.

Η δεύτερη φάση του Αγώνα συµβολικά ξεκινά µε τον θάνατο του ανθυπολοχαγού Πυροβολικού Παύλου Μελά στο χωριό Στάτιστα (όχι στη Σιάτιστα Κοζάνης), σηµερινό χωριό Μελάς. Ο Παύλος ανήκε σε σηµαντική οικογένεια των Αθηνών, µε καταγωγή από την Ηπειρο, και η γυναίκα του, Ναταλία, ήταν κόρη επιφανούς πολιτικού, του Στέφανου ∆ραγούµη. Ζήτησε εθελοντικά να µεταβεί τρεις φορές στην τουρκοκρατούµενη Μακεδονία, για να ενισχύσει τους εντοπίους και να οργανώσει τα σχέδια του Αγώνα. Ο θάνατός του από ενέδρα τουρκικού αποσπάσµατος συγκίνησε το Πανελλήνιο. Ετσι αυξήθηκε η προσέλευση αξιωµατικών και άλλων εθελοντών, που έσπευδαν να εκπαιδεύσουν τους Ελληνες στη Μακεδονία.

Ο Ελληνισµός νίκησε στον διµέτωπο αγώνα εναντίον Τούρκων και Βουλγάρων για τους εξής κυρίως λόγους:

Υπήρχε όραµα, η Μεγάλη Ιδέα. Το αίτηµα για απελευθέρωση των ελληνικών πληθυσµών που είχαν µείνει έξω από τα όρια του ελληνικού κράτους.

Συντονίσθηκαν όλοι: Οικουµενικό Πατριαρχείο, διπλωµάτες, αξιωµατικοί, δάσκαλοι και δασκάλες από την ελεύθερη Ελλάδα, εντόπιοι οπλαρχηγοί, απλοί χωρικοί, γυναίκες, παιδιά. Είναι λάθος να νοµίζουµε ότι είµαστε ανοργάνωτος λαός. Οταν υπάρχει όραµα και θέληση, µπορούµε να συντονισθούµε.

Η θυσία των κληρικών και των αγωνιστών. Για την Ορθοδοξία και τη Μακεδονία πολλοί άνθρωποι θυσιάσθηκαν και έδωσαν το παράδειγµα.

Η ελληνική συνείδηση των δίγλωσσων Ελλήνων, δηλαδή εκείνων που αναγκάσθηκαν επί Τουρκοκρατίας να µιλούν τα ελληνικά παράλληλα µε σλαβικές διαλέκτους ή µε τα βλάχικα. Οι σλαβόφωνοι και οι βλαχόφωνοι Ελληνες πρωταγωνίστησαν στον αγώνα για τη διαφύλαξη της ελληνικότητας της Μακεδονίας και συνεργάσθηκαν µε τους εθελοντές που ήρθαν από άλλα µέρη του Ελληνισµού. Κανείς δεν έκανε αναφορά σε «Μακεδονικό Εθνος». Ηταν ανύπαρκτο. Κατασκευάσθηκε το 1944 από τον Τίτο.

Η Εκκλησία, το σχολείο και η οικογένεια καλλιεργούσαν την ελπίδα και την πεποίθηση ότι ο Ελληνισµός έχει µέλλον. Παρά την πτώχευση του 1893, τη στρατιωτική ήττα του 1897 και την επιβολή του διεθνούς οικονοµικού ελέγχου το 1898, οι Ελληνες της µικρής Ελλάδας, αλλά και της υπόδουλης Μακεδονίας (και Θράκης), είχαν το ψυχικό σθένος να αγωνισθούν για να προετοιµάσουν τους νικηφόρους Βαλκανικούς Πολέµους του 1912-13. Ας διδάξουµε στα παιδιά µας τα επίκαιρα µηνύµατα του Μακεδονικού Αγώνα.