25η Μαρτίου: Η διπλή εθνική εορτή µε τα πολλά μηνύµατα - Η ιστορία και τα γεγονότα γύρω από τον εορτασμό της
Η ηµέρα έναρξης του αγώνα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821
Πώς καθιερώθηκαν οι μαθητικές και στρατιωτικές παρελάσεις, οι μύθοι για την Ελληνική Επανάσταση και η άγνοια
Νικος Σιμος
Απ’ όλες τις επετείους που γιορτάζει ο ελληνικός λαός, η 25η Μαρτίου έχει ιδιαίτερη συµβολική σηµασία για τη χώρα. Κι αυτό διότι στην ουσία είναι µία διπλή γιορτή, καθώς δεν τιµάµε µόνο την εθνική απελευθέρωση από έναν τουρκικό ζυγό 400 ετών, αλλά τιµάµε και τον Ευαγγελισµό της Θεοτόκου, και συγκεκριµένα το θεόσταλτο µήνυµα της έλευσης του Κυρίου.
Την 25η Μαρτίου είχε επιλέξει ως ηµέρα έναρξης του αγώνα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, «ως ευαγγελιζοµένη την πολιτικήν λύτρωσιν του ελληνικού έθνους». Αλλά και ο Φαναριώτης πεζογράφος Παναγιώτης Σούτσος είχε προτείνει το 1834 στον Οθωνα να εορτάζεται η επέτειος της Εθνικής Παλιγγενεσίας την 25η Μαρτίου.
Πριν αποφασιστεί αυτή η ηµεροµηνία εορτασµού επίσηµα, γιορταζόταν την Πρωτοχρονιά. Η 1η Ιανουαρίου είχε καθιερωθεί µετά την Α' Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, όταν ψηφίστηκε το πρώτο ελληνικό Σύνταγµα, η ∆ιακήρυξη της Ανεξαρτησίας, το «Προσωρινό Πολίτευµα της Ελλάδος», την Πρωτοχρονιά του 1822.
Στα ∆οκίµιά του ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος αναφέρει για τη σηµασία του εορτασµού, ότι «η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε σταθµός στην ιστορία του νεότερου Ελληνισµού, αφού οδήγησε, µετά από 400 χρόνια, στη δηµιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, ενέπνευσε στις επόµενες γενεές των Ελλήνων διαδοχικές απελευθερωτικές εξεγέρσεις και εµψύχωσε τους Ελληνες σε καιρούς δοκιµασίας. Υπήρξε όµως και κορυφαίο γεγονός για τη σύγχρονη Ιστορία της Ευρώπης, αφού έφερε αλλαγές που έχουν αντίκτυπο έως τις µέρες µας.
Τόση ήταν η δυναµική της, ώστε παρέσυρε τις κυβερνήσεις των Μεγάλων ∆υνάµεων να ενδιαφερθούν για την τύχη της Ελλάδας, να συνεργαστούν και να υπογράψουν πρωτόκολλα και συνθήκες για την αίσια έκβαση του αγώνα των Ελλήνων, σε αντίθεση µε τη µέχρι τότε πολιτική τους...».
Τις µεγαλύτερες εκδηλώσεις για τον εορτασµό αποτελούν η στρατιωτική παρέλαση στην Αθήνα, ενώ την προηγουµένη, στις 24 Μαρτίου, πραγµατοποιείται µαθητική εορτή στα σχολεία της χώρας. Σε άλλους δήµους γίνονται παρελάσεις στρατιωτικών τµηµάτων, µαθητών, συλλόγων κ.λπ., καθώς και δοξολογίες σε ναούς. Στην Αθήνα ο πρώτος εορτασµός είχε γίνει το 1838 στον Ιερό Ναό της Αγίας Ειρήνης, στην Αιόλου, που χρησιµοποιούνταν ως Μητροπολιτικός Ναός.
Ενώ οι στρατιωτικές παρελάσεις ξεκίνησαν το 1875. Οι στρατιωτικές παρελάσεις πραγµατοποιούνται ενώπιον της πολιτικής ηγεσίας της χώρας. Στα χρόνια της µοναρχίας πραγµατοποιούνταν ενώπιον του βασιλιά. Αναφέρουµε χαρακτηριστικά ότι το 1965, που είχε πεθάνει ο βασιλιάς Παύλος, η παρέλαση πραγµατοποιήθηκε ενώπιον του νέου βασιλιά Κωνσταντίνου. Εφιππος και µε πένθος στο µπράτσο, είχε καταφθάσει στο Μνηµείο του Αγνώστου Στρατιώτη, συνοδευόµενος από τον πρίγκιπα Πέτρο και ίλη της Ανακτορικής Φρουράς.
Στη λαϊκή παράδοση πολλά ήταν τα δηµοτικά τραγούδια που ήταν αφιερωµένα στην επέτειο της Εθνικής Παλιγγενεσίας. Και όχι µόνο δηµοτικά. Ο Μάνος Χατζιδάκις, λ.χ., είχε µελοποιήσει σε ρυθµό τσάµικου ποίηµα του Νίκου Γκάτσου. Το τραγούδι που είχαν τραγουδήσει όλοι οι Ελληνες το είχε ερµηνεύσει ο Μανώλης Μητσιάς και οι περίφηµοι στίχοι του έλεγαν τα εξής:
Στα κακοτράχαλα τα βουνά µε το σουράβλι και τον ζουρνά πάνω στην πέτρα την αγιασµένη χορεύουν τώρα τρεις αντρειωµένοι.
Ο Νικηφόρος κι ο ∆ιγενής κι ο γιος της Αννας της Κοµνηνής.
∆ική τους είναι µια φλούδα γης µα εσύ Χριστέ µου τους ευλογείς για να γλυτώσουν αυτή τη φλούδα απ’ το τσακάλι και την αρκούδα. ∆ες πώς χορεύει ο Νικηταράς κι αηδόνι γίνεται ο ταµπουράς.
Από την Ηπειρο στον Μοριά κι απ’ το σκοτάδι στη λευτεριά το πανηγύρι κρατάει χρόνια στα µαρµαρένια του χάρου αλώνια. Κριτής κι αφέντης είν’ ο Θεός και δραγουµάνος του ο λαός.
Μαθητικές παρελάσεις για την 25η Μαρτίου γίνονταν από τα τέλη του 19ου αιώνα. Εφηµερίδες της εποχής ανέφεραν ότι στην παρέλαση συµµετείχαν και µαθητές: «Ιδιαιτέραν αίσθησιν έκαµεν η πρώτη φορά εφέτος γενοµένη παρέλασις των µαθητών των νοµαρχιακών σχολείων Αττικής κατά τετράδας βαινόντων µε την ελληνικήν σηµαίαν εµπρός». Θέµα είχε προκληθεί µε τις αναφορές κάποιων ιστορικών, ότι οι µαθητικές παρελάσεις είχαν καθιερωθεί από τη δικτατορία Μεταξά.
Την άποψη αυτή έχουν πειστικά αντικρούσει άλλοι ιστορικοί και φιλόλογοι, όπως λ.χ. ο Ιωάννης Μπουγάς, ο οποίος σε άρθρο του επεσήµαινε ότι «οι µαθητικές παρελάσεις δεν είναι µεταξικό κατάλοιπο, όπως αρέσκεται να λέγουν τινες εκπρόσωποι του λαού στο Κοινοβούλιο και να γράφουν κάποιοι διανοούµενοι, οι οποίοι ξορκίζουν τις παρελάσεις ως φασιστικό κατάλοιπο, ζητώντας την κατάργησή τους µε κριτήρια ιδεοληπτικής προπαγάνδας ενός εξουσιάζοντος εθνοµηδενισµού...
Στις 26 Μαρτίου 1900 η Εφηµερίδα των Αθηνών ΕΜΠΡΟΣ σε δηµοσίευµά της µε τίτλο: ‘‘Ο ΠΑΝΗΓΥΡΙΚΟΣ ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΟΡΤΗΣ. Η ΕΝΘΟΥΣΙΩ∆ΗΣ ΠΑΡΕΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ’’, µεταξύ πολλών άλλων περιγράφει αναλυτικά τα της παρελάσεως των µαθητών (...) Η Εφηµερίδα των Αθηνών ΑΘΗΝΑΙ στις 25 Μαρτίου 1903 δηµοσιεύει άρθρο του Γεωργίου ∆ροσίνη, το οποίο είναι ενδεικτικό και δίδει ξεκάθαρη απάντηση από το πότε εφαρµόζονται οι παρελάσεις. ‘‘Η ΕΘΝΙΚΗ ΕΟΡΤΗ ΚΑΙ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ. Εις τον στερεότυπον τρόπον κατά τον οποίον εορτάζεται η 25η Μαρτίου ως εθνική εορτή από του 1838, ότε καθιερώθη διά διατάγµατος του Βασιλέως Οθωνος, µία µόνη εγένετο από τινος καινοτοµία: η συµµετοχή των σχολείων’’».
Η προσπάθεια κάποιων ιστορικών, αριστερής κυρίως ιδεολογίας, να αξιολογήσουν µέσα από ένα πιο ρεαλιστικό πρίσµα, στην ουσία αλλοίωνε το νόηµα της καταλυτικής εκείνης εξέγερσης για την ελευθερία των Ελλήνων.
Η Ιστορία όλων των λαών περιβάλλεται και από κάποιους µύθους, οι οποίοι, χωρίς να αλλοιώνουν στην ουσία τα πραγµατικά γεγονότα, εν τούτοις υπονοµεύουν το εθνικό φρόνηµα, στην ενίσχυση του οποίου δεν συµβάλλουν µόνο οι ηρωικές πράξεις των προγόνων, αλλά η µυθική διάσταση που τους περιβάλλει.
Το χειρότερο είναι αν για να καταστεί η Ιστορία ενός λαού πιο ρεαλιστική (για ποιον λόγο άραγε;) προωθείται η αποµυθοποίησή της και στις σχολικές διδασκαλίες.
Υπ’ αυτήν την έννοια ίσως δεν θα πρέπει να προξενεί απορία για την άγνοια των σηµερινών µαθητών σε στοιχεία της ελληνικής Ιστορίας. Οπως άλλωστε αποκάλυψε νεαρός µαθητής όταν ρωτήθηκε από τηλεοπτικό συνεργείο, µε αφορµή την επέτειο της 25ης Μαρτίου, ποιος ήταν ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης -και έχοντας προφανώς πάρει απλώς το αυτί του ότι αποκαλούνταν Γέρος του Μοριά- απάντησε: Ποιος; Ο Νέγρος του Μοριά; Τον οποίον, εν πάση περιπτώσει, δεν είχαν τολµήσει να χαρακτηρίσουν... Αφρικανό, λόγω του ότι ήταν µελαχρινός και ηλιοκαµένος, ούτε οι «ρεαλιστές» της ελληνικής Ιστορίας. Ούτε καν τον Καραϊσκάκη, που ήταν τόσο σκούρος. Ευτυχώς...
Δημοσιεύθηκε στην Απογευματινή της Κυριακής
Η 25η Μαρτίου είχε επιλεγεί ως ηµέρα έναρξης του αγώνα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821
Την 25η Μαρτίου είχε επιλέξει ως ηµέρα έναρξης του αγώνα της Ελληνικής Επανάστασης του 1821 ο Αλέξανδρος Υψηλάντης, «ως ευαγγελιζοµένη την πολιτικήν λύτρωσιν του ελληνικού έθνους». Αλλά και ο Φαναριώτης πεζογράφος Παναγιώτης Σούτσος είχε προτείνει το 1834 στον Οθωνα να εορτάζεται η επέτειος της Εθνικής Παλιγγενεσίας την 25η Μαρτίου. Πριν αποφασιστεί αυτή η ηµεροµηνία εορτασµού επίσηµα, γιορταζόταν την Πρωτοχρονιά. Η 1η Ιανουαρίου είχε καθιερωθεί µετά την Α' Εθνοσυνέλευση της Επιδαύρου, όταν ψηφίστηκε το πρώτο ελληνικό Σύνταγµα, η ∆ιακήρυξη της Ανεξαρτησίας, το «Προσωρινό Πολίτευµα της Ελλάδος», την Πρωτοχρονιά του 1822.
Στα ∆οκίµιά του ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος αναφέρει για τη σηµασία του εορτασµού, ότι «η Ελληνική Επανάσταση υπήρξε σταθµός στην ιστορία του νεότερου Ελληνισµού, αφού οδήγησε, µετά από 400 χρόνια, στη δηµιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους, ενέπνευσε στις επόµενες γενεές των Ελλήνων διαδοχικές απελευθερωτικές εξεγέρσεις και εµψύχωσε τους Ελληνες σε καιρούς δοκιµασίας. Υπήρξε όµως και κορυφαίο γεγονός για τη σύγχρονη Ιστορία της Ευρώπης, αφού έφερε αλλαγές που έχουν αντίκτυπο έως τις µέρες µας.
Τόση ήταν η δυναµική της, ώστε παρέσυρε τις κυβερνήσεις των Μεγάλων ∆υνάµεων να ενδιαφερθούν για την τύχη της Ελλάδας, να συνεργαστούν και να υπογράψουν πρωτόκολλα και συνθήκες για την αίσια έκβαση του αγώνα των Ελλήνων, σε αντίθεση µε τη µέχρι τότε πολιτική τους...».
Τις µεγαλύτερες εκδηλώσεις για τον εορτασµό αποτελούν η στρατιωτική παρέλαση στην Αθήνα, ενώ την προηγουµένη, στις 24 Μαρτίου, πραγµατοποιείται µαθητική εορτή στα σχολεία της χώρας. Σε άλλους δήµους γίνονται παρελάσεις στρατιωτικών τµηµάτων, µαθητών, συλλόγων κ.λπ., καθώς και δοξολογίες σε ναούς. Στην Αθήνα ο πρώτος εορτασµός είχε γίνει το 1838 στον Ιερό Ναό της Αγίας Ειρήνης, στην Αιόλου, που χρησιµοποιούνταν ως Μητροπολιτικός Ναός.
Ενώ οι στρατιωτικές παρελάσεις ξεκίνησαν το 1875. Οι στρατιωτικές παρελάσεις πραγµατοποιούνται ενώπιον της πολιτικής ηγεσίας της χώρας. Στα χρόνια της µοναρχίας πραγµατοποιούνταν ενώπιον του βασιλιά. Αναφέρουµε χαρακτηριστικά ότι το 1965, που είχε πεθάνει ο βασιλιάς Παύλος, η παρέλαση πραγµατοποιήθηκε ενώπιον του νέου βασιλιά Κωνσταντίνου. Εφιππος και µε πένθος στο µπράτσο, είχε καταφθάσει στο Μνηµείο του Αγνώστου Στρατιώτη, συνοδευόµενος από τον πρίγκιπα Πέτρο και ίλη της Ανακτορικής Φρουράς.
Τα τραγούδια
Στη λαϊκή παράδοση πολλά ήταν τα δηµοτικά τραγούδια που ήταν αφιερωµένα στην επέτειο της Εθνικής Παλιγγενεσίας. Και όχι µόνο δηµοτικά. Ο Μάνος Χατζιδάκις, λ.χ., είχε µελοποιήσει σε ρυθµό τσάµικου ποίηµα του Νίκου Γκάτσου. Το τραγούδι που είχαν τραγουδήσει όλοι οι Ελληνες το είχε ερµηνεύσει ο Μανώλης Μητσιάς και οι περίφηµοι στίχοι του έλεγαν τα εξής:Στα κακοτράχαλα τα βουνά µε το σουράβλι και τον ζουρνά πάνω στην πέτρα την αγιασµένη χορεύουν τώρα τρεις αντρειωµένοι.
Ο Νικηφόρος κι ο ∆ιγενής κι ο γιος της Αννας της Κοµνηνής.
∆ική τους είναι µια φλούδα γης µα εσύ Χριστέ µου τους ευλογείς για να γλυτώσουν αυτή τη φλούδα απ’ το τσακάλι και την αρκούδα. ∆ες πώς χορεύει ο Νικηταράς κι αηδόνι γίνεται ο ταµπουράς.
Από την Ηπειρο στον Μοριά κι απ’ το σκοτάδι στη λευτεριά το πανηγύρι κρατάει χρόνια στα µαρµαρένια του χάρου αλώνια. Κριτής κι αφέντης είν’ ο Θεός και δραγουµάνος του ο λαός.
Εµπνευση για την 7η τέχνη
Αλλά και η Εβδοµη Τέχνη εµπνεύστηκε διαχρονικά από το τεράστιο επίτευγµα της ανάκτησης από τους Ελληνες της ελευθερίας τους. Να αναφέρουµε µερικές από τις ταινίες που είχαν γυριστεί κυρίως τη δεκαετία του ’60:- «Ζάλογγο, το Κάστρο της Λευτεριάς». Ηταν µία ταινία που γυρίστηκε το 1958 και η µουσική επένδυση ήταν του Μάνου Χατζιδάκι. Το θέµα αφορούσε την ηρωική µάχη των Σουλιωτών εναντίον του Αλή πασά, µε αρχηγό τον Φώτο Τζαβέλα και τον Κόγκα ∆ράκο.
- «Η Μπουµπουλίνα», µε πρωταγωνίστρια την Ειρήνη Παπά στον οµώνυµο ρόλο. Συµµετείχαν η Γεωργία Βασιλειάδου, ο ∆ιονύσης την Τζένη Καρέζη. Στον ρόλο του Αλέξανδρου Υψηλάντη ο Πέτρος Φυσσούν. Αλλες ταινίες µε αναφορά στο ’21 ήταν οι «Σουλιώτες», που βασιζόταν στο οµώνυµο µυθιστόρηµα του Μιχάλη Περάνθη, «Η ∆ίκη των ∆ικαστών», που αναφερόταν στη δίκη του Κολοκοτρώνη και του Πλαπούτα που είχε γίνει στο Ναύπλιο το 1834 και στη θαρραλέα στάση του δικαστή Πολυζωίδη, και «Μπάιρον: Η µπαλάντα ενός δαιµονισµένου», που σκηνοθέτησε ο Νίκος Κούνδουρος. Κεντρικό Παπαγιαννόπουλος, ο Ανδρέας Μπάρκουλης και ο Χριστόφορος Νέζερ.
- «Η λίµνη των στεναγµών», µε πρωταγωνίστρια πάλι την Ειρήνη Παπά. Η ταινία είχε γυριστεί το 1959. Η ταινία αφορούσε κυρίως τον έρωτα της Ελληνίδας για τον γιο του Αλή πασά, τον Μουχτάρ. Η Κυρά Φροσύνη πνίγεται στη Λίµνη των Ιωαννίνων και ο Μουχτάρ θρηνεί.
- «Σαράντα παλληκάρια». Η ιστορία ενός τσοπάνου που ακολουθεί στα βουνά τον Κίτσο για να πολεµήσουν τους Τούρκους.
- «Η έξοδος του Μεσολογγίου». Οι τελευταίες µέρες της πολιορκίας και η ηρωική έξοδος των αποκλεισµένων από τους Τούρκους.
- «Ο Παπαφλέσσας». Μία από τις ακριβότερες παραγωγές του ελληνικού κινηµατογράφου σε σύµπραξη Φίνου και Τζέιµς Πάρις. Στον ρόλο του Παπαφλέσσα, ο ∆ηµήτρης Παπαµιχαήλ.
- «Μαντώ Μαυρογένους», µε πρόσωπο ο λόρδος Βύρων. Στα σχολεία διδασκόταν παλαιότερα η Ελληνική Ιστορία και κυρίως η Ελληνική Επανάσταση χωρίς αστερίσκους και άλλες ερµηνείες. Μάλιστα παλιά αναγνωστικά βιβλία είχαν εξώφυλλο ζωγραφιές από παρελάσεις µαθητικές.
Πώς καθιερώθηκαν οι μαθητικές παρελάσεις
Μαθητικές παρελάσεις για την 25η Μαρτίου γίνονταν από τα τέλη του 19ου αιώνα. Εφηµερίδες της εποχής ανέφεραν ότι στην παρέλαση συµµετείχαν και µαθητές: «Ιδιαιτέραν αίσθησιν έκαµεν η πρώτη φορά εφέτος γενοµένη παρέλασις των µαθητών των νοµαρχιακών σχολείων Αττικής κατά τετράδας βαινόντων µε την ελληνικήν σηµαίαν εµπρός». Θέµα είχε προκληθεί µε τις αναφορές κάποιων ιστορικών, ότι οι µαθητικές παρελάσεις είχαν καθιερωθεί από τη δικτατορία Μεταξά.Την άποψη αυτή έχουν πειστικά αντικρούσει άλλοι ιστορικοί και φιλόλογοι, όπως λ.χ. ο Ιωάννης Μπουγάς, ο οποίος σε άρθρο του επεσήµαινε ότι «οι µαθητικές παρελάσεις δεν είναι µεταξικό κατάλοιπο, όπως αρέσκεται να λέγουν τινες εκπρόσωποι του λαού στο Κοινοβούλιο και να γράφουν κάποιοι διανοούµενοι, οι οποίοι ξορκίζουν τις παρελάσεις ως φασιστικό κατάλοιπο, ζητώντας την κατάργησή τους µε κριτήρια ιδεοληπτικής προπαγάνδας ενός εξουσιάζοντος εθνοµηδενισµού...
Στις 26 Μαρτίου 1900 η Εφηµερίδα των Αθηνών ΕΜΠΡΟΣ σε δηµοσίευµά της µε τίτλο: ‘‘Ο ΠΑΝΗΓΥΡΙΚΟΣ ΕΟΡΤΑΣΜΟΣ ΤΗΣ ΕΘΝΙΚΗΣ ΕΟΡΤΗΣ. Η ΕΝΘΟΥΣΙΩ∆ΗΣ ΠΑΡΕΛΑΣΙΣ ΤΩΝ ΜΑΘΗΤΩΝ ΤΩΝ ΣΧΟΛΕΙΩΝ’’, µεταξύ πολλών άλλων περιγράφει αναλυτικά τα της παρελάσεως των µαθητών (...) Η Εφηµερίδα των Αθηνών ΑΘΗΝΑΙ στις 25 Μαρτίου 1903 δηµοσιεύει άρθρο του Γεωργίου ∆ροσίνη, το οποίο είναι ενδεικτικό και δίδει ξεκάθαρη απάντηση από το πότε εφαρµόζονται οι παρελάσεις. ‘‘Η ΕΘΝΙΚΗ ΕΟΡΤΗ ΚΑΙ ΤΑ ΣΧΟΛΕΙΑ. Εις τον στερεότυπον τρόπον κατά τον οποίον εορτάζεται η 25η Μαρτίου ως εθνική εορτή από του 1838, ότε καθιερώθη διά διατάγµατος του Βασιλέως Οθωνος, µία µόνη εγένετο από τινος καινοτοµία: η συµµετοχή των σχολείων’’».
Η άγνοια
Η προσπάθεια κάποιων ιστορικών, αριστερής κυρίως ιδεολογίας, να αξιολογήσουν µέσα από ένα πιο ρεαλιστικό πρίσµα, στην ουσία αλλοίωνε το νόηµα της καταλυτικής εκείνης εξέγερσης για την ελευθερία των Ελλήνων. Η Ιστορία όλων των λαών περιβάλλεται και από κάποιους µύθους, οι οποίοι, χωρίς να αλλοιώνουν στην ουσία τα πραγµατικά γεγονότα, εν τούτοις υπονοµεύουν το εθνικό φρόνηµα, στην ενίσχυση του οποίου δεν συµβάλλουν µόνο οι ηρωικές πράξεις των προγόνων, αλλά η µυθική διάσταση που τους περιβάλλει.
Το χειρότερο είναι αν για να καταστεί η Ιστορία ενός λαού πιο ρεαλιστική (για ποιον λόγο άραγε;) προωθείται η αποµυθοποίησή της και στις σχολικές διδασκαλίες.
Υπ’ αυτήν την έννοια ίσως δεν θα πρέπει να προξενεί απορία για την άγνοια των σηµερινών µαθητών σε στοιχεία της ελληνικής Ιστορίας. Οπως άλλωστε αποκάλυψε νεαρός µαθητής όταν ρωτήθηκε από τηλεοπτικό συνεργείο, µε αφορµή την επέτειο της 25ης Μαρτίου, ποιος ήταν ο Θεόδωρος Κολοκοτρώνης -και έχοντας προφανώς πάρει απλώς το αυτί του ότι αποκαλούνταν Γέρος του Μοριά- απάντησε: Ποιος; Ο Νέγρος του Μοριά; Τον οποίον, εν πάση περιπτώσει, δεν είχαν τολµήσει να χαρακτηρίσουν... Αφρικανό, λόγω του ότι ήταν µελαχρινός και ηλιοκαµένος, ούτε οι «ρεαλιστές» της ελληνικής Ιστορίας. Ούτε καν τον Καραϊσκάκη, που ήταν τόσο σκούρος. Ευτυχώς...
Δημοσιεύθηκε στην Απογευματινή της Κυριακής
