Τουρκία: Οι ορθόδοξοι ναοί που µετατράπηκαν σε τεµένη επί Ερντογάν

Στον πέµπτο λόφο της Κωνσταντινούπολης, στη συνοικία του Φαναρίου και σε απόσταση αναπνοής από την εµβληµατική Μεγάλη του Γένους Σχολή, διακρίνεται ένας µικρός τετράκογχος ναός, βυζαντινού ρυθµού. Είναι η Παναγία των Μογγολίων, ή Μουγουλίων, γνωστή ως Παναγία του Μουχλιού ή Μουχλιώτισσα, που ξεχωρίζει για τον κόκκινο τρούλο της. Πρόκειται για τον µοναδικό βυζαντινό ναό που βρίσκεται σε συνεχή λειτουργία και ουδέποτε µετετράπη σε τέµενος και γιορτάζει στις 15 Αυγούστου.

Μέχρι τον 18ο αιώνα, σύµφωνα µε τον βυζαντινολόγο Στίβεν Ράνσιµαν, η Παναγία του Μουχλιού µαζί µε άλλες δύο εκκλησίες της Κωνσταντινούπολης ήταν οι µοναδικές που «επέζησαν» από την Αλωση του 1453. Οι άλλες δύο δεν υπάρχουν πλέον, καθώς ο Αγιος Γεώργιος των Κυπαρισσιών γκρεµίστηκε από σεισµό και ο Αγιος ∆ηµήτριος του Καναβού καταστράφηκε από πυρκαγιά.




Η µοίρα των χριστιανικών εκκλησιών από την Αλωση και µετά ήταν λίγο έως πολύ προδιαγεγραµµένη, µε την περίοδο του κοσµικού κράτους του Κεµάλ να είναι µία εξαίρεση. Η πρόσφατη επίσηµη µετατροπή της Μονής της Χώρας σε τέµενος έρχεται να προστεθεί στον κατάλογο των εκκλησιών που άλλαξαν χαρακτήρα µε τη µετατροπή τους σε τζαµί όχι στα χρόνια των σουλτάνων, αλλά κατά τη διάρκεια της διακυβέρνησης του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν.

Η περίοδος αυτή, που ταυτίζεται µε την εµπέδωση του νεοοθωµανισµού, συµπίπτει µε τη µετατροπή µιας σειράς ναών σε τζαµιά. Εξαιρουµένης της Μονής της Χώρας, οι υπόλοιπες εκκλησίες που έπεσαν θύµατα των νεοοθωµανικών επιδιώξεων, εκτός από τους έντονους συµβολισµούς που έχουν, είναι και όλες αφιερωµένες στη Σοφία του Θεού. Από το σύµβολο του βυζαντινού και του οικουµενικού πολιτισµού, τον ναό της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης, µέχρι την Αγία Σοφία στην Τραπεζούντα του Πόντου, την Αγία Σοφία στη Νίκαια, την Αγία Σοφία στη Βιζύη και την Αγία Σοφία στην Αδριανούπολη.

Οι ναοί της του Θεού Σοφίας που έγιναν τζαµιά

Η Αγία Σοφία της Βιζύης στην Ανατολική Θράκη ήταν ο ναός από τον οποίο ξεκίνησε η σαρωτική µετατροπή ναών, που αφιερώθηκαν στην του Θεού Αγία Σοφία, σε τζαµιά. Το µακρινό 2007, µε τον Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν να είναι στην πολιτική ζωή της γειτονικής χώρας µόλις τέσσερα χρόνια, ο ναός του 6ου αιώνα στην κωµόπολη Βιζύη, στην επαρχία των Σαράντα Εκκλησιών στην Ανατολική Θράκη της ευρωπαϊκής Τουρκίας, τόπο καταγωγής του Ελληνα πεζογράφου Γιώργου Βιζυηνού, µετατρέπεται σε τέµενος µε την ονοµασία Gazi Süleyman Pasa Cami.

Στη Νίκαια της Βιθυνίας, το 2011 η εκκλησία της Αγίας Σοφίας, µε ξεχωριστή σηµασία στη βυζαντινή ιστορία, µετατράπηκε επίσης σε τζαµί. Στον ναό αυτό συγκλήθηκαν η Α' και η Ζ' Οικουµενική Σύνοδος. Η Αγία Σοφία έγινε πρώτη φορά τέµενος µετά την κατάκτηση της περιοχής από τους Οθωµανούς το 1331 µε την ονοµασία Ayasofya cami και η λειτουργία του τεµένους τερµατίστηκε, όταν έφθασε ο Ελληνικός Στρατός κατά την εκστρατεία στη Μικρά Ασία. Το 1922 ο ναός κάηκε και δεν λειτουργούσε ούτε ως µουσουλµανικό τέµενος ούτε ως χριστιανικός ιερός ναός. Μέχρι το 2011 και τη µετατροπή του σε τέµενος λειτουργούσε ως µουσείο, ακολουθώντας τη γενικότερη γραµµή του τουρκικού κοσµικού κράτους, µέχρι την ισλαµιστική στροφή Ερντογάν. Το 2013 ήταν η σειρά της Αγίας Σοφίας στην Τραπεζούντα του Πόντου. Ο σύνθετος σταυροειδής ναός µε τρούλο χτίστηκε σύµφωνα µε το σχέδιο της Αγίας Σοφίας της Κωνσταντινούπολης σε µικρότερο µέγεθος από τον αυτοκράτορα της Τραπεζούντας Μανουήλ Α' Κοµνηνό.



Παρά τη λειτουργία από το 1964 ως µουσείου, το 2013 πάρθηκε η απόφαση να µετατραπεί σε τέµενος και τα ψηφιδωτά του δαπέδου καλύφθηκαν µε χαλιά και οι περίτεχνες αγιογραφίες στους τοίχους µε σύστηµα κουρτινών. Η κορύφωση του νεοοθωµανικού οράµατος ήρθε στις 10 Ιουνίου 2020 µε την απόφαση του Ανωτάτου ∆ικαστηρίου της Τουρκίας και το διάταγµα του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν για µετατροπή της Αγίας Σοφίας σε τέµενος. Ο ναός της του Θεού Αγίας Σοφίας, η οποία ανεγέρθηκε το 537 επί βασιλείας του Ιουστινιανού Α', από τους µηχανικούς Ανθέµιο και Ισίδωρο, εξαιρετικό δείγµα βυζαντινής αρχιτεκτονικής, αποτέλεσε σύµβολο της Ανατολικής Ρωµαϊκής Αυτοκρατορίας, του Ορθόδοξου Χριστιανισµού και της κυριαρχίας στην περιοχή. Μετατράπηκε σε ρωµαιοκαθολική εκκλησία µετά την Αλωση της Κωνσταντινούπολης το 1204 και σε τέµενος το 1453 µετά την κατάκτηση από τον Μωάµεθ τον Πορθητή. Ο ιδρυτής της Τουρκικής ∆ηµοκρατίας, Κεµάλ Ατατούρκ, µετατρέπει το τζαµί σε µουσείο, για να έρθει 86 χρόνια αργότερα ο Ερντογάν και να ακυρώσει την υπογραφή του ιδρυτή του σύγχρονου τουρκικού κράτους, αποκαθιστώντας εµφατικά την οθωµανική παράδοση στην Κωνσταντινούπολη και στέλνοντας ένα µήνυµα σε ολόκληρο τον πλανήτη. Είχε αγνοήσει εκκλήσεις και προειδοποιήσεις από φορείς όπως η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, το αµερικανικό υπουργείο Εξωτερικών, το ρωσικό κράτος, αλλά και η UNESCO, στις οποίες κοινό σηµείο ήταν ότι πρόκειται για Μνηµείο Παγκόσµιας Πολιτιστικής Κληρονοµιάς.


Μετά την Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης, ο άλλοτε βυζαντινός ελληνορθόδοξος ναός του 12ου αι., της Αγίας Σοφίας στον Αίνο της Αδριανούπολης, άνοιξε ως Enez Ayasofya Cami-i Serifi τον ∆εκέµβριο του 2021. Η απόφαση της Τουρκίας µπορεί να είχε ανακοινωθεί από το 2015, προκαλώντας τότε την αντίδραση βουλευτών της Νέας ∆ηµοκρατίας, ωστόσο πέρασαν 6 χρόνια για να υλοποιηθεί. Τελικά, την παραµονή Χριστουγέννων του 2021 τελέστηκαν τα εγκαίνια όπου παρέστη ο πρόεδρος της ∆ιεύθυνσης Θρησκευτικών Υποθέσεων Αλί Ερµπάς, στενός συνεργάτης του Ρετζέπ Ταγίπ Ερντογάν, ο οποίος είχε «πρωταγωνιστήσει» στην περυσινή µουσουλµανική προσευχή στην Αγία Σοφία της Κωνσταντινούπολης κρατώντας ένα ξίφος.

Μονής της Χώρας: Αντιδράσεις και κριτική για τη µετατροπή της σε τέµενος 

Την ίδια στιγµή οι αντιδράσεις και η κριτική για τη µετατροπή της Μονής της Χώρας σε τέµενος συνεχίζονται τόσο εντός όσο και εκτός Τουρκίας. Σε ρεπορτάζ της για το θέµα η «Deutsche Welle» φιλοξενεί δηλώσεις του ισλαµιστή θεολόγου Ιχσάν Ελιατσίκ, ο οποίος αναφέρει ότι θεωρεί την απόφαση περιττή και από µια πολύ πρακτική άποψη. Υπάρχουν αρκετά τζαµιά για την προσευχή των µουσουλµάνων, που βρίσκονται πολύ κοντά στη Μονή της Χώρας και την Αγία Σοφία, εκτιµά. «Κανείς δεν χρειάζεται αυτά τα κτίρια ως τζαµιά», λέει και επισηµαίνει πως πρόκειται για πολιτικές αποφάσεις.

«Τα έργα τέχνης στη Μονή της Χώρας αφηγούνται την ιστορία του Χριστιανισµού. Είναι ιστορικά κτίρια που ανήκουν στην ανθρωπότητα. Γι’ αυτό θα πρέπει να παραµείνουν µουσεία», υπογραµµίζει. Η αρχιτέκτονας και αναστηλώτρια Ζεϊνέπ Αχουµπέι ανέφερε ότι η κληρονοµιά του κτιρίου πρέπει να παρουσιάζεται µε τέτοιον τρόπο ώστε να αρµόζει στο παρελθόν του. «Την έντονη δυσαρέσκειά της και τον προβληµατισµό της για την απόφαση της κυβέρνησης της Τουρκίας να µετατρέψει, µετά την Αγία Σοφία Νίκαιας, την Αγία Σοφία Τραπεζούντας και την Αγία Σοφία Κωνσταντινουπόλεως, και το εν λόγω ιστορικό χριστιανικό µνηµείο από Μνηµείο Παγκόσµιας Πολιτιστικής Κληρονοµιάς σε σύµβολο επιβολής ισχύος και σε σηµείο διχασµού και διάσπασης», εξέφρασε -σύµφωνα και µε το ανακοινωθέν που εξέδωσε-, η ∆ιαρκής Ιερά Σύνοδος της Εκκλησίας της Ελλάδος, η οποία συνεδρίασε την περασµένη εβδοµάδα, υπό την προεδρία του Αρχιεπισκόπου Αθηνών και πάσης Ελλάδος Ιερωνύµου. Με τον τρόπο αυτό διατύπωσε και η Ελλαδική Εκκλησία την αποδοκιµασία της για την τουρκική πρωτοβουλία.