Μία πολυπρόσωπη εικόνα, µε θλίψη και ελπίδα, χρώµατα «χαρµολύπης». Είναι η στιγµή που έρχεσαι αντιµέτωπος µε τη δύναµη της Τέχνης. Παραλλαγές µε χρώµατα και συναισθήµατα στο ίδιο θέµα, έστω και µε διαφορετικές τεχνοτροπίες, υπογραφές, διαδροµές, πινελιές. Ακόµη κι αν ο καθένας «διαβάζει» διαφορετικά τα έργα που δείχνουν την επιρροή της Παναγίας στην παγκόσµια Τέχνη και την εξέλιξη της απεικόνισής της από την Αναγέννηση έως σήµερα, πέρα από τους κλασικούς πίνακες, ακόµη και σύγχρονοι Ελληνες και ξένοι καλλιτέχνες έχουν δηµιουργήσει µοντέρνες αναπαραστάσεις της Παναγίας.

Η Κοίµηση της Θεοτόκου στην Τέχνη. Αρκεί να βρεθούµε σε διεθνείς γκαλερί Τέχνης, να παρακολουθήσουµε δηµοπρασίες, να ταξιδέψουµε σε µικρότερα και µεγαλύτερα µουσεία του κόσµου, για να κατανοήσουµε τη συνεχιζόµενη επιρροή της Παναγίας διαχρονικά στην Τέχνη. Πρόκειται για ένα δηµοφιλές θέµα στη ζωγραφική, ο «Θάνατος της Παρθένου Μαρίας». Στη δυτική Τέχνη των 15ου και 16ου αιώνων καταγράφεται ως «Ανάληψη της Θεοτόκου στον Παράδεισο» και αργότερα ως «Κοίµηση». Οι πρώτες εικόνες (από ελεφαντόδοντο) χρονολογούνται από τον 11ο αιώνα. Οι µεταγενέστερες εικόνες της Παναγίας πάνω από την είσοδο και στην αψίδα των εκκλησιών τοποθετήθηκαν µε τέτοιον τρόπο, ώστε να προκαλούν στους πιστούς την αίσθηση ότι βρίσκονται µέσα στην παρουσία της. Για να δούµε το κάλεσµα των ∆ώδεκα Αποστόλων από την ίδια, ώστε να είναι παρόντες στην τελευταία της στιγµή. Οι Απόστολοι, που κάθονται γύρω από το κρεβάτι της, είναι και το συνηθέστερο θέµα στους περισσότερους πίνακες και τις αναπαραστάσεις.


Η αποτύπωση

Και πώς αποτυπώνεται η έµπνευση από την Κοίµηση της Θεοτόκου µέσα στο κάδρο; Από τον Ελ Γκρέκο στον Ντιέγο Βελάθκεθ και τον Καραβάτζο, η µετάβαση προς τη ζωή µοιάζει µε ένα ταξίδι από το σκοτάδι στο φως µε πορφυρές αποχρώσεις. Ο ανατρεπτικός Καραβάτζο, που αγαπούσε τη βυζαντινή ζωγραφική, για να υποδηλώσει την Κοίµηση της Θεοτόκου «έπαιξε» µε µια µυστηριώδη µεταφορά ενέργειας, έναν κόκκινο χιτώνα, κόκκινα πέπλα, σαν την αυλαία ενός θεάτρου στην αρχή και στο τέλος µιας παράστασης. Η δυναµική κίνηση των πτυχών της κουρτίνας είναι το ακριβώς αντίθετο της αδράνειας και της ακινησίας του σώµατος της Παναγίας. Οι περίπλοκες πτυχώσεις απεικονίζουν τις ανατροπές στη ζωή µας, σε αντίθεση µε την απλότητα της Παναγίας. Για τον ∆οµήνικο Θεοτοκόπουλο, τον Ελ Γκρέκο, που κουβαλούσε την Ελλάδα και την Ισπανία στην τέχνη του, ένα από τα πιο αναγνωρίσιµα έργα του είναι η «Κοίµηση της Θεοτόκου», που βρίσκεται στον Ιερό Ναό της Κοίµησης στην Ερµούπολη της Σύρου. Το συγκεκριµένο έργο συνδυάζει στοιχεία της βυζαντινής Τέχνης µε πρώιµα στοιχεία της δυτικής αναγεννησιακής τεχνοτροπίας. Ακόµη και η δραµατική χρήση του φωτός και της σκιάς είναι πρωτοποριακή για την εποχή της.

Η συγκεκριµένη εικόνα θεωρείται από τα πρώιµα έργα του Ελ Γκρέκο, που δηµιούργησε µεταξύ του 1562 και του 1564, όταν ακόµη βρισκόταν στην Κρήτη. Η εικόνα βρίσκεται στη Σύρο από το 1850 µέχρι και σήµερα, και κατά την επικρατέστερη άποψη µεταφέρθηκε εκεί από τους Ψαριανούς πρόσφυγες, οι οποίοι φεύγοντας από τα κατεστραµµένα Ψαρά και αναζητώντας νέα πατρίδα τη µετέφεραν µαζί τους. Ο πίνακας χωρίζεται σε δύο σκηνές. Στο κάτω µέρος η Παναγία απεικονίζεται στο νεκρικό κρεβάτι µε τα χέρια σταυρωµένα, ενώ ο Χριστός γέρνει προς το µέρος της. Εκείνος κρατά στα χέρια του ένα µωρό, το οποίο, σύµφωνα µε την παράδοση, συµβολίζει την ψυχή της. ∆ίπλα της στέκονται άγγελοι. Στο επάνω µέρος φαίνεται ξανά η Παναγία, αυτήν τη φορά στα σύννεφα, µε τη συνοδεία αγγέλων, και λίγο πιο δίπλα ο Απόστολος Θωµάς, σε στάση δέησης, να παραλαµβάνει τη ζώνη της.

Θα παρατηρήσουµε και τον διαχωρισµό γης και ουρανού, κάτι σπάνιο στις υπόλοιπες αγιογραφίες βυζαντινής Τέχνης που απεικονίζουν την Κοίµηση της Θεοτόκου, όπως και πιο έντονες και πιο «πλαστικές» κινήσεις στις µορφές. Αν και δεν υπάρχει συγκεκριµένο έργο του Ντιέγο Βελάθκεθ που να αναφέρεται άµεσα στην Κοίµηση, η θρησκευτική Τέχνη του 17ου αιώνα στην Ισπανία απεικονίζει συχνά σκηνές από τη ζωή της Παναγίας, και ο Ισπανός καλλιτέχνης έχει δηµιουργήσει τρυφερά, θρησκευτικά έργα που επηρεάζονται από τις παραδόσεις και τη λατρεία για την Παναγία.


panagia_esoteriki_eikona_1


Θησαυροί από το παρελθόν

Το ταξίδι στο χθες ανακαλύπτει πάντοτε θησαυρούς. ∆ύσκολα θα έρθει κάποιος αντιµέτωπος µε δουλειά του Πέτερ Πάουλ Ρούµπενς χωρίς να σταθεί σε πίνακες µε θέµα τη Θεοτόκο και τη µετάβασή της στον ουρανό, όπως το «Assumption of the Virgin Mary», πίνακες που έχουν επηρεάσει διαφορετικές απεικονίσεις της Κοίµησης στη δυτική Τέχνη. Ο Ρούµπενς, ως εκπρόσωπος του µπαρόκ, χρησιµοποιεί έντονες εκφράσεις και δυναµικές κινήσεις στα έργα του. Στο έργο «The Assumption of the Virgin Mary», η Παναγία περιβάλλεται από αγγέλους σε µια δραµατική, µαζί και θριαµβευτική άνοδο προς τον ουρανό. Το έργο εκτίθεται στον Καθεδρικό Ναό της Παναγίας στην Αµβέρσα.

Ενα από τα πιο διάσηµα έργα του Ιταλού καλλιτέχνη, Τιτσιάνο, αποτελεί συνώνυµο της ιταλικής Αναγέννησης. Χρησιµοποιεί πλούσια χρώµατα και δραµατικές συνθέσεις για να απεικονίσει τη στιγµή της Ανάληψης της Παναγίας στον ουρανό. Βρίσκεται στη Εκκλησία της Αγίας Μαρίας Gloriosa dei Frari, στη Βενετία. Και είναι και ο Αντρέα Μαντένια µε το «Dormition of the Virgin» (1462), έναν πίνακα αναγεννησιακού ύφους, ο οποίος απεικονίζει τη Θεοτόκο σε µια πιο γαλήνια στιγµή µε χρήση προοπτικής και ανατοµικής ακρίβειας, όπως µαρτυρούν οι επισκέπτες από διαφορετικά σηµεία του πλανήτη στο Museo di Castelvecchio, στη Βερόνα. Αν θελήσουµε να βρούµε διαφορετικές «φωνές» θα εντοπίσουµε έργο του Φλαµανδού Πίτερ Μπρίγκελ από το 1564, ένα µαρµάρινο γλυπτό από άγνωστο Γάλλο καλλιτέχνη και πίνακες ζωγραφικής µε την υπογραφή του αντισυµβατικού Ιταλού καλλιτέχνη Τζουζέπε Αρτσιµπόλντο, αλλά και του τρυφερού Μπαρτολοµέ Εστέµπαν Μουρίγιο (1460-1462) και του Φλαµανδού ζωγράφου Χούγκο βαν ντερ Γκος από το 1480.

Από τη διαδροµή στην Τέχνη, που είναι λουσµένη στο φως, δεν θα µπορούσε να απουσιάζει ο Θεόφιλος (Χατζηµιχαήλ), ο ζωγράφος από τη Μυτιλήνη, µε τις αγιογραφίες και σκηνές από τη θρησκευτική παράδοση της Ελλάδας, όπως και των σκηνών από την Κοίµηση της Θεοτόκου. Ο Θεόφιλος έγινε γνωστός για τη λαϊκή του τεχνοτροπία, µε την απλότητα και τα χρώµατα µε την έντονη λαϊκή παράδοση. Η «Κοίµησις της Θεοτόκου», έργο του Θεόφιλου από το 1931, βρίσκεται στο Εκκλησιαστικό Βυζαντινό Μουσείο της Μυτιλήνης. Βρέθηκε στο παρεκκλήσι Ταξιάρχες, είναι ζωγραφισµένη πάνω σε πανί-τελάρο και διατηρείται σε πολύ καλή κατάσταση. Είναι µια ξεχωριστή παράσταση για την «Κοίµηση».

panagia_esoteriki_selida_2


Ελληνες στο χθες και στο σήµερα

Και αν ο Φώτης Κόντογλου είναι περισσότερο γνωστός για την αναβίωση της βυζαντινής αγιογραφίας στην Ελλάδα, έχει δηµιουργήσει πολλές εικόνες της Θεοτόκου και η Κοίµηση είναι ένα από τα συχνά θέµατα στο έργο του. Ο Κόντογλου αναβίωσε τη βυζαντινή αγιογραφία µε έµφαση στη χρήση της γραµµής και των παραδοσιακών βυζαντινών χρωµάτων.

Η «Κοίµηση της Θεοτόκου» ακολουθεί αυστηρά την παραδοσιακή βυζαντινή εικονογραφία. Εργα του βρίσκονται στην Εθνική Πινακοθήκη και στο Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Τώρα, αν θελήσουµε να αναζητήσουµε Ελληνες καλλιτέχνες µε ευαισθησία στο σήµερα, έχουµε και λέµε... O Χρήστος Μποκόρος είναι γνωστός για τη συµβολική χρήση του φωτός και του σκοταδιού στις δηµιουργίες του, δηµιουργώντας έργα που εξερευνούν την πνευµατικότητα και την ελληνική παράδοση, µε λεπτοµέρειες που αποπνέουν έναν αέρα ιερότητας και µυσταγωγίας. Εχει δηµιουργήσει πίνακες που απεικονίζουν την Παναγία µε σύγχρονη αισθητική, χρησιµοποιώντας απλά υλικά για να αποδώσει την αγνότητα και το θείο. Και ο Γιάννης Ψυχοπαίδης, µε τα συµβολικά και αφηρηµένα έργα του, µε θρησκευτικά και ιστορικά στοιχεία, έχει εξερευνήσει τη θρησκευτική εικονογραφία µέσα από µια σύγχρονη οπτική γωνία. Σκοτάδι, φως. Ενας ∆εκαπενταύγουστος µε ιστορίες αγάπης σε χρυσό κάδρο.

Χρηµατιστήριο της Τέχνης Και το χρηµατιστήριο της Τέχνης; Εικόνες της Κοίµησης της Θεοτόκου, κυρίως από την περίοδο της µεταβυζαντινής Τέχνης, σπανίως εµφανίζονται σε δηµοπρασίες και είναι περιζήτητες από συλλέκτες. Εργα του Ελ Γκρέκο, για παράδειγµα, είναι εξαιρετικά σπάνια και έχουν δηµοπρατηθεί για εκατοµµύρια δολάρια. Ενα παράδειγµα είναι το έργο «Saint Dominic in Prayer» που δηµοπρατήθηκε από τον οίκο Sotheby’s το 2013 για 9.000.000 δολάρια.

Εργα του Τιτσιάνο έχουν δηµοπρατηθεί για εξαιρετικά υψηλές τιµές. Για παράδειγµα, το έργο «Portrait of a Lady and her Daughter» δηµοπρατήθηκε το 2011 για περίπου 16.900.000 δολάρια. Και έργα του Ρούµπενς; Το 2002, το έργο «Massacre of the Innocents» πουλήθηκε από τον Οίκο Sotheby’s για 76.700.000 δολάρια, τιµή-ρεκόρ. Εικόνες της Θεοτόκου από τη βυζαντινή ή µεταβυζαντινή περίοδο έχουν επίσης υψηλές τιµές σε δηµοπρασίες, που µπορεί να κυµαίνονται από µερικές χιλιάδες έως εκατοντάδες χιλιάδες ευρώ, ανάλογα µε την προέλευσή τους και τη σπανιότητα.

Δημοσιεύθηκε στην Κυριακάτικη Απογευματινή