«Ζην επικινδύνως» ή αλλιώς «vivere pericolosamente». Αυτό ήταν το μότο που καθόρισε ολόκληρη τη ζωή του θρυλικού ταγματάρχη Σπύρου Μουστακλή. Του Σπύρου Μουστακλή που έζησε σαν ήρωας και έφυγε σαν ήρωας, με τη ζωή του να αποτελεί παράδειγμα θάρρους και ηρωϊσμού μιας και δεν «έσπασε» ποτέ παρά τα φριχτά βασανιστήρια που υπέστη στο κολαστήριο του ΕΑΤ - ΕΣΑ από τους βασανιστές της χούντας. Ο Σπύρος Μουστακλής κατά τη διάρκεια της 60χρονης ζωής του έζησε ως «ελεύθερος πολιορκημένος», όπως και οι πρόγονοί του οι ηρωικοί Μεσολογγίτες. Ήταν Δευτέρα και τότε, όπως και σήμερα, και το ημερολόγιο έγραφε 28 Απριλίου 1986. Μάλιστα ήταν η πρώτη μέρα της εβδομάδας των Παθών, όταν ο Μουστακλής αποφάσισε να κάνει τη δική του έξοδο με τελικό προορισμό την αιωνιότητα.
Η δράση του στην Κατοχή, τον Εμφύλιο και τον πόλεμο της Κορέας
Βαθιά δημοκράτης και υπέρμαχος της ελευθερίας γεννήθηκε το 1926 και αποφοίτησε από τη Στρατιωτική Σχολή Ευελπίδων το 1948. Κατετάγη εθελοντής στην Εθνική Αντίσταση στην οργάνωση Ε.Ο.Ε.Α.- Ε.Δ.Ε.Σ. με στρατηγό τον Ναπολέοντα Ζέρβα στις 2/4/1943 μέχρι την 12/2/1945.
Ως μέλος της οργάνωσης έλαβε μέρος στις ακόλουθες μάχες: α) 4/7/1943 στη Γέφυρα Αχελώου κατά των Ιταλών, β) 16-17/7/1943 στη Μακρυνόρο, Σαραντίνα Κρίκελο κατά των Ιταλών, γ) 2-3/10/1943 στον Άγιο Γεώργιο Καστανοχωρίου (Τσακνοχώρι) κατά των Γερμανών, δ) 16-17/10/1943 στους Χαλκιοπούλους Βάλτου κατά των ΕΛΑΣιτών, ε) 21/10/1943 στη μάχη Τετρακώμου κατά των Γερμανών, στ) 3-7/9/1944 στο Κορφοβούνι και Φιλιππιάδα κατά των Γερμανών, ζ) 21/12/1944 στον Προφήτη Ηλία Άρτας κατά ΕΛΑΣιτών. Στη μάχη Προφήτη Ηλία τραυματίσθηκε (συντριπτικό κάταγμα περόνης) και διακομίσθηκε για νοσηλεία στο Συμμαχικό Στρατιωτικό Νοσοκομείο (Polish General Hospital-No 14750) στο Μπάρι Ιταλίας.
Παράλληλα έλαβε μέρος στον εμφύλιο πόλεμο (1948-1949) ως ανθυπολοχαγός (Μάχες Βελούτας, Τούρκα Βάλτου, Γέφυρα Κόρακα Τριχωνίδος, Τρίκορφο κ.λπ.) και στη συνέχεια συμμετείχε στον πόλεμο της Κορέας ως υπολοχαγός.
Η χούντα και τα φρικώδη βασανιστήρια που υπέστη
Στις 21 Απριλίου μία χούφτα αξιωματικών με προεξέχοντες τους συνταγματάρχες Γεώργιο Παπαδόπουλοκαι Νικόλαο Μακαρέζο καθώς και τον ταξίαρχο Στυλιανό Παττακό κατέλαβαν τη Δημοκρατία και επέβαλαν στη χώρα στρατιωτική δικτατορία. Όπως ήταν επόμενο ο Μουστακλής βρέθηκε από την πρώτη στιγμή απέναντί τους. Αυτή του η απόφαση έμελε να αποβεί μοιραία για την μετέπειτα ζωή του. Στις 7 Ιουνίου 1969 συνελήφθη για πρώτη φορά και κατηγορήθηκε χωρίς στοιχεία για εμπλοκή σε αντιστασιακές κινήσεις που είχαν κάνει την εμφάνιση τους στο στράτευμα. Ακολούθως εξορίστηκε στη Σαμοθράκη και στη συνέχεια στο Καστρί Κυνουρίας. Λίγο πριν τα Χριστούγεννα του 1971 αποφυλακίστηκε χάρη σε ένα μέτρο αμνήστευσης που είχε προωθήσει το καθεστώς των Απριλιανών.
Ωστόσο δεν χάρηκε για πολύ την ελευθερία του. Είχε αποφασίσει να ζήσει επικίνδυνα χωρίς να λογαριάζει τους κινδύνους. Συμμετείχε σε διάφορες αντιστασιακές ομάδες που είχαν ως κύριο στόχο την ανατροπή του χουντικού καθεστώτος. Την άνοιξη του 1973 έγινε μία προσπάθεια από αξιωματικούς του Ναυτικού για να ανατρέψουν τη χούντα, χωρίς ωστόσο επιτυχία. Το Κίνημα προδόθηκε και ο Μουστακλής που είχε μυηθεί σε αυτό συνελήφθη από τους πραξικοπηματίες. Από αυτά που γνωρίζουμε μέχρι σήμερα θα πήγαινε στη Σύρο με εντολή να καταλάβει το στρατόπεδο του νησιού. Όμως κάτι τέτοιο δεν συνέβη ποτέ.
Μετά τη σύλληψη του οδηγήθηκε στο κολαστήριου του ΕΑΤ - ΕΣΑ. Υπέστη φριχτά βασανιστήρια και έμεινε παράλυτος για την μετέπειτα ζωή του. Σύμφωνα με την σύζυγό του Χριστίνα Δημητρακάκη - Μουστακλή η σύλληψή του έγινε έξω από το σπίτι του στις 22 Μαΐου 1973. Τα βασανιστήρια σε βάρος του γίνονταν υπό την εποπτεία του ταγματάρχη Αναστασίου Σπανού. «Θα ακούς ΕΣΑ και θα τρέμεις» του είχε πει. Όταν το τζιπ της ΕΣΑ έφτασε εκεί όπου βρίσκεται σήμερα το «Πάρκο Ελευθερίας» άρχισε το μαρτύριο του.
Επί 24 ώρες τον χτυπούσαν αλύπητα. Ο λόγος ήταν ότι οι χουντικοί θεωρούσαν προδοσία ένας αξιωματικός να σταθεί εμπόδιο στις επιδιώξεις τους. Κάποια στιγμή ένας από τους βασανιστές του, με μία κίνηση βγαλμένη από το καράτε τον χτύπησε στην δεξιά καρωτίδα. Ο Μουστακλής κατέρρευσε και μέσα σε δευτερόλεπτα είχε παραλύσει όλη η δεξιά πλευρά του. Μάλιστα υπέστη αιμάτωμα και στην αριστερή πλευρά του λαιμού. Οι βασανιστές του αφού είχαν επιτελέσει το έργο τους, τον άφησαν αβοήθητο, καθώς εάν είχαν ψήγμα ανθρωπιάς μέσα τους και τον είχαν μεταφερει στο νοσοκομείο, ίσως να είχε γλυτώσει την παράλυση. Κάτι τέτοιο όμως δεν συνέβη ποτέ.
Για τουλάχιστον 50 μέρες η σύζυγός του κίνησε Γη και ουρανό προκειμένου να εντοπίσει τα ίχνη του. Ώσπου ένα πρωί την ενημέρωσαν ότι ο σύντροφος της νοσηλευόταν στο 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Η χούντα υπό το φόβο να μαθευτούν ακόμα περισσότερα τα βασανιστήρια που υπέβαλε χιλιάδες αντιστασιακούς στα μπουντρούμια της Ασφάλειας και της ΕΣΑ - είχε καταδικαστεί από το Συμβούλιο της Ευρώπης το 1969 - είχε αποκρύψει τα αληθινά του στοιχεία. Η εισαγωγή του είχε γίνει με το όνομα «Μιχαηλίδης» και στα στοιχεία τραυματισμού γινόταν λόγος για τροχαίο στην περιοχή του Ιπποδρόμου.
Η Χριστίνα Δημητρακάκη - Μουστακλή μιλώντας πριν μερικά χρόνια στο podcast της «Μηχανής του Χρόνου» ανέφερε πως όταν έφτασε στο νοσοκομείο, πήγε στο γραφείο του νευροχειρούργου Δαβαρούκα, συνοδευόμενη από δύο ΕΣΑτζηδες και τον περιβόητο γιατρό του ΕΑΤ - ΕΣΑ Κόφα ο οποίος έχει μείνει στην ιστορία ως «ο γιατρός της πορτοκαλάδας και της ασπιρίνης»(σ.σ έδινε στα θύματα των βασανιστηρίων από μία πορτοκαλάδα και μία ασπιρίνη). Ο νευροχειρουργός της έδειξε τον ιατρικό φάκελο του Σπύρου Μουστακλή. Το πρώτο πράγμα που είδε ήταν πότε έγινε η εισαγωγή του στο 401. Η ημερομηνία έγραφε 27 Μαΐου.
Στη συνέχεια την οδήγησαν στο δωμάτιο όπου νοσηλευόταν ο σύζυγός της. Όταν αντίκρυσε το πρόσωπό του διαπίστωσε ότι είχε υποστεί ημιπληγία. Ο Σπύρος Μουστακλής με όσες δυνάμεις είχε της έβγαλε από το δάχτυλο, το δαχτυλίδι που φορούσε με σκοπό να της το δώσει. Σύμφωνα με τη σύζυγό του με αυτή την κίνηση επεδίωξε να της δείξει ότι ήταν ελεύθερη να φτιάξει τη ζωή του, μιας και αυτός ήταν καθηλωμένος στο κρεβάτι.
Vivere pericolosamente
Τον Αύγουστο του 1973 ο Παπαδόπουλος έδωσε αμνηστία στους πολιτικούς κρατουμένους και ο Μουστακλής μεταφέρθηκε στην Πολυκνική Αθηνών. Εκεί ξεκίνησε ένας νέος Γολγοθάς για τον ηρωικό ταγματάρχη. Κατά τη διάρκεια των γεγονότων του Πολυτεχνείου ο Σπύρος Μουστακλής πήρε δύναμη από το αγώνα των εξεγερμένων φοιτητών. Εκείνες τις μέρες του Νοέμβρη ήταν η πρώτη φορά που κατάφερε να μιλήσει αρθρώνοντας δύο λέξεις. «Vivere pericolosamente» δηλαδή «Ζην επικινδύνως». Όπως περιγράφει η κυρία Δημητρακάκη - Μουστακλή όταν τον άκουσε δεν του απάντησε αλλά στη συνέχεια κατάλαβε ότι ήθελε να της πει πως έζησε επικίνδυνα με σκοπό την ελευθερία.
Η χούντα κατέρρευσε το 1974 και ο Σπύρος Μουστακλής μεταφέρθηκε στο ΚΑΤ προκειμένου να ακολουθήσει ειδικό πρόγραμμα φυσιοθεραπειών. Στο ενδιάμεσο είχε μεταβεί στις ΗΠΑ με μέριμνα του τότε γερουσιαστή των Δημοκρατικών Έντουαρντ Κένεντι ενώ αργότερα μετέβη για δύο μήνες στη Μόσχα.
Τον Νοέμβριο του 2023 με αφορμή τα 50 χρόνια από την αιματοβαμμένη εξέγερση του Πολυτεχνείου κοινοποιήθηκε μέσα από τα social media ένα έγχρωμο βίντεο διάρκεια 3:15 λεπτών που τραβήχτηκε στους εορτασμούς της πρώτης επετείου του Πολυτεχνείου. Σε αυτό φαίνεται ο Σπύρος Μουστακλής και η σύζυγός του τη στιγμή που βρίσκονται στο εσωτερικό του ΕΜΠ και με νοήματα δείχνει στους δημοσιογράφους ότι δεν μπορεί να μιλήσει. Μάλιστα όπως φαίνεται και στα στιγμιότυπα το μόνο που καταφέρνει να κάνει είναι το σήμα της νίκης.
Με αυτόν τον τρόπο ήθελε να αποτίσει τον δικό του φόρο τιμής στους φοιτητές που όρθωσαν το ανάστημά τους στα τανκς το ξημέρωμα της 17ης Νοέμβρη του 73. Στο ίδιο βίντεο ακούγεται και η σύζυγός του να λέει σε έναν δημοσιογράφο: «Κύριε δεν μπορεί να μιλήσει». Ακόμη καταγράφεται η έξοδός του από το ΕΜΠ εν μέσω χειροκροτημάτων από τους παριστάμενους.
Η δίκη των βασανιστών
Στις 3 Σεπτεμβρίου 1975, η εφημερίδα «Το Βήμα» και ενώ διεξαγόταν η πρώτη δίκη των βασανιστών της χούντας παρείχε πληροφορίες σχετικά με περιγραφές από τα βασανιστήρια που υπέστη ο ταγματάρχης.
[…]
Ύστερα εκλήθη να απολογηθή ο κατηγορούμενος Σταράκης, ο οποίος είπε ότι ασκούσε στο ΕΑΤ/ΕΣΑ καθήκοντα τα οποία συνίσταντο σε παρακολουθήσεις και συλλήψεις. […] Σχετικά με τον βασανισμό του Μουστακλή, για τον οποίο και κατηγορείται, είπε τα εξής:
Τον Μάιο του 1973 είχα ένα οικογενειακό θέμα και ήθελα να ζητήσω έξοδο από τον Διοικητή. Πηγαίνοντας προς το διοικητήριο πέρασα από το ιατρείο, που το είχαν μετατρέψει σε κελλί. Άκουσα φωνές και συζητήσεις. Το μάτι μου έπεσε στη μισάνοιχτη πόρτα. Είδα τον Χατζηζήση ή τον Νικολόπουλο, δεν θυμάμαι ποιον από τους δύο ακριβώς, που μου έκανε νόημα να πάω εκεί. Μάλλον ήταν ο Χατζηζήσης. Μπήκα και είδα κάτι που το έβλεπα για πρώτη φορά στη ζωή μου. Είδα έναν άνθρωπο καθισμένο σε μια καρέκλα και τον Γκουντέβα να τον χτυπάη από τη μέση και κάτω.
Κοντά του ήταν ο Σπανός, που μου είπε: «Σταράκη, κάτσε εδώ και πιάσε το στόμα του Μουστακλή, γιατί φωνάζει». Αναγκάστηκα να κλείσω το στόμα του. Ήταν και άλλος ένας στρατονόμος μέσα, ο Κεχαγιάς. Οι αντιδράσεις του Μουστακλή δεν ήταν πολύ έντονες, ο ξυλοδαρμός διακόπτονταν κάθε τόσο και ο Σπανός ρωτούσε διάφορα πράγματα τον Μουστακλή, πληροφορίες, δεν θυμάμαι τι. Κάθε τόσο του έλεγε: «Μουστακλή, ξαναπέρασες από δω και μυαλό δεν έβαλες. Δεν θέλω να μου πης τίποτα τώρα, αλλά θέλω να σου δώσω ένα μάθημα, για να ακούς ΕΣΑ και να τρέμης».
Μετά από ένα διάστημα ο Σπανός μάς διέταξε να βγούμε έξω και έμεινε μόνος με τον Μουστακλή. Ύστερα από μέρες έμαθα ότι το άτομο αυτό είχε μεταφερθή στο 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο σε αφασία.
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Χτυπούσε ο Γκουντέβας εκεί που του έλεγε ο Σπανός;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Ναι, του έλεγε να κτυπά από τη μέση και κάτω και ιδίως στα πόδια.
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Τον χτύπησε ψηλά;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Όσο είδα εγώ, όχι.
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Τον χτύπησε και κοντά στους όρχεις;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Τέτοιο χτύπημα δεν αντελήφθην. Τον χτυπούσε μάλλον στην εξωτερική πλευρά του σώματος και προς τα πλάγια.
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Τι ακριβώς έλεγε ο Σπανός στον Γκουντέβα;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Του έλεγε «χτύπα τον προς τα κάτω και εκεί που σου είπα».
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Τι έκανε ο Μουστακλής;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Έβγαζε κραυγές.
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Τι ώρα ήταν;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Μεσημέρι.
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Είσαι βέβαιος για τον Γκουντέβα;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Ναι, και για τον Γκουντέβα και για τον Σπανό. Αμφιβάλλω αν ήταν ο Χατζηζήσης ή ο Νικολόπουλος.
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Την ώρα που του κρατούσες κλειστό το στόμα, ο Μουστακλής έκανε κινήσεις ν’ αντιδράση;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Όχι, γιατί ο Κεχαγιάς τού κρατούσε τα χέρια πίσω απ’ την καρέκλα.
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Τα χτυπήματα του Γκουντέβα ήταν δυνατά;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Τα συνηθισμένα.
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Συνηθισμένα από συνηθισμένα, έχει διαφορά εκεί πέρα. Όταν γύρισες την άλλη μέρα, πέρασες από το κελλί ξανά;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Όχι.
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Δεν είχες την περιέργεια να μάθης τι απέγινε αυτός ο άνθρωπος;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Όχι.
[…]
ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ: Όταν φύγατε από το κελλί, ο Μουστακλής είχε ακόμη τις αισθήσεις του;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Ναι, τις είχε.
ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ: Για να κρατάτε το στόμα του, θα πη ότι δεν φώναζε απλώς, αλλά κάτι περισσότερο, ούρλιαζε δηλαδή.
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Μάλιστα.
ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ: Με ποιο χέρι του κρατούσατε το στόμα;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Με το δεξί.
ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ: Το αριστερό πού ήταν;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Πουθενά.
ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ: Ο Μουστακλής δεν μπορεί να μην είχε αντίδραση.
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Δεν ήταν έντονη.
ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ: Το κεφάλι του, πάντως, το είχατε ακινητοποιήσει.
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Ναι.
ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ: Μετά δεν ρωτήσατε για την τύχη του;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Δεν ήθελα να ρωτήσω, μήπως το πη κάποιος στον Διοικητή και βρω τον μπελά μου.
ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ: Μου λέτε ότι ο Σπανός τον ρωτούσε για διάφορες πληροφορίες. Πώς θ’ απαντούσε, αφού του κρατούσατε το στόμα;
ΚΑΤΗΓΟΡΟΥΜΕΝΟΣ: Σταματούσαμε πότε-πότε.
Λίγες μέρες νωρίτερα πάλι η ίδια εφημερίδα είχε δημοσιεύσει τα πρακτικά της συνεδρίασης του Διαρκούς Στρατοδικείου που είχε πραγματοποιηθεί στις 18 Αυγούστου. Εκεί είχε καταθέσει, με τρεμάμενη φωνή η Χριστίνα Μουστακλή, η σύζυγος του βασανισθέντος ταγματάρχη:
[…]
Πήγαμε στο 401 Στρατιωτικό Νοσοκομείο. Για μένα οι διάδρομοι ήταν πελώριοι και ατέλειωτοι. […] Μπήκα στο δωμάτιο του συζύγου μου, το οποίο ήταν στο Ψυχιατρικό Τμήμα, με τον αριθμό «23». Βεβαίως, όταν έκλεισε η πόρτα, το θέαμα ήταν κάτι φρικτό. Δεν έβλεπα τον άνδρα μου, αλλά ένα φάντασμα. Έναν άνθρωπο-φυτό. Έναν άνθρωπο σε φρικτή κατάσταση, με ημιπληγικό προσωπείο. Προσπάθησα να συγκρατηθώ. Ο ίδιος με αναγνώρισε, αν και μου είχαν πη στον διάδρομο ότι μπορούσε να μη με αναγνωρίση και όλα αυτά τα σχετικά με την αναπηρία του, που θα τον ακολουθούσε σ’ όλη του τη ζωή.
Τότε δεν άντεξα και ξέσπασα όλη την οργή μου στον γιατρό Δαβαρούκα. Διότι πια μπαίνοντας σε νοσοκομείο αισθανόμουν ότι βρίσκομαι κάπου αλλού και όχι στην ΕΣΑ. Περίμενα από γιατρούς και συναδέλφους να δω κάτι διαφορετικό. Δεν περίμενα ότι μετά από 48 μέρες θα με καλούσαν για να συναντήσω ένα σωστό πτώμα.
[…]
Ο γιατρός Δαβαρούκας μού είπε ότι δεν πρέπει να απευθύνομαι σ’ αυτόν, γιατί δεν ήταν αρμόδιος, και μου έδειξε τον γιατρό Κόφα. Κι αν ήθελα να ξεσπάσω τα νεύρα μου και τον πόνο μου, θα έπρεπε να απευθύνομαι στην ΕΣΑ.
Μου άνοιξε και μου έδειξε τις πληγές που έκαναν στον άντρα μου. Δύο πελώρια τραύματα, ένα στη δεξιά πτέρνα και ένα στον δεξιό ώμο. Μου εξήγησε ότι είναι από την κατάκλιση. Δεν μπορούσα να το πιστέψω αυτό. Ο γιατρός Δαβαρούκας μού συνέστησε να κάνω κουράγιο.
[…]
Όταν για λίγη ώρα μείναμε μόνοι με τον άντρα μου, από όσο μπορούσε να κινηθή και να καταλάβη, μου έκανε νόημα να τον ξεσκεπάσω και να τον δω. Εκτός από τα δύο τραύματα που είδα στην πτέρνα και το δεξιό ώμο, είδα τους μηρούς, τα ισχία, τους γλουτούς και τα γεννητικά του όργανα, τα οποία ήταν κατάμαυρα, παρ’ όλο που είχαν περάσει 48 ολόκληρες ημέρες. Προσπάθησε με νεύματα να μου δώσει να καταλάβω ότι όλα αυτά συνέβησαν γιατί δεν μίλησε.
Στη συνεδρίαση της ίδιας ημέρας είχε κληθεί να καταθέσει και ο ίδιος ο Μουστακλής, ο οποίος το έπραξε ως ακολούθως:
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Κυρία μάρτυς, φέρνετε τον σύζυγό σας να καταθέση; Να ησυχάση και εκείνος;
Η κυρία Μουστακλή πλησιάζει τον σύζυγό της, αλλά ο τελευταίος την προλαβαίνει, προχωρεί μόνος του, κλονιζόμενος, προς το βήμα. Ο Μουστακλής κάθισε μετά σε μια καρέκλα και, σηκώνοντας το αριστερό του χέρι σφιγμένο σε γροθιά, άρχισε με χειρονομίες να περιγράφη πώς τον χτυπούσαν. Λίγο πιο κάτω, στο ακροατήριο, ο βουλευτής κ. Μήνης ξεσπά σε κλάματα, ενώ ταυτόχρονα κρύβει το πρόσωπο στα χέρια του για να μη βλέπη. Ο Μουστακλής συνεχίζει τις χειρονομίες και αρχίζει να βγάζη τη γραβάτα και το πουκάμισό του. Δείχνει τον δεξιό ώμο του στο δικαστήριο.
ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ: Σας χτυπούσαν;
Ο μάρτυς απαντά κάνοντας σπασμωδικές κινήσεις και λέγοντας «Πατ-πατ», «μπαμ-μπουμ».
ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ: Στον λαιμό;
ΜΟΥΣΤΑΚΛΗΣ (με πνιγμένη φωνή): Ναι… ναι…
ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ: Να σταματήσουμε την εξέταση. Νομίζω ότι είναι αρκετά.
ΜΟΥΣΤΑΚΛΗΣ (θέλοντας να συνεχίση): Ναι… ναι…
ΠΡΟΕΔΡΟΣ: Με τι σας χτυπούσαν; Με τα χέρια; Με ξύλα;
Ο Μουστακλής προσπαθή να απαντήσει, αλλά αντί να αρθρώση λέξη έβγαζε πνιχτές κραυγές.
ΕΠΙΤΡΟΠΟΣ: Από δω και ύστερα υπάρχει κίνδυνος λάθους. Δεν μπορεί να κάνη αναγνώριση. Οι αντιλήψεις του έχουν σταματήσει στο ξύλο. Παρακαλώ, κυρία Μουστακλή, αν θέλετε να τον απομακρύνετε, για να μην ταραχθή. Κάθε φορά που θα ακούη να καταθέτουν, θα διεγείρεται.
Το πέρασμα στην αιωνιότητα
Ο Σπύρος Μουστακλής έζησε για 13 χρόνια. Έφυγε ήσυχα για το πέρασμα στην αιωνιότητα το μεσημέρι της Μεγάλης Δευτέρας 28 Απριλίου 1986. Η Χριστίνα Δημητρακάκη - Μουστακλή περιέγραψε τις τελευταίες του ώρες μιλώντας στη «Μηχανή του Χρόνου». «Μία μέρα προτού φύγει από τη ζωή ακούσαμε από το ραδιόφωνο όλη την τελετή της εξόδου και την επόμενη μέρα έφυγε από τη ζωή. Το μεσημέρι φάγαμε και στη συνέχεια κάθισε στην πολυθρόνα του. Εκεί υπέστη ανακοπή καρδιάς. Είχε συγκινηθεί ακούγοντας τις παρελάσεις και τους εορτασμούς. Έκανε και εκείνος τη δική του έξοδο σαν να το είχε προγραμματίσει», είχε δηλώσει.
Η κηδεία του τελέστηκε στη Μητρόπολη Αθηνών ενώ το φέρετρο του έφτασε στην εκκλησία τυλιγμένο με την ελληνική σημαία έχοντας επάνω τα παράσημά του. Αμέσως μετά με ελικόπτερο της Πολεμικής Αεροπορίας μεταφέρθηκε στο Μεσολόγγι όπου και έγινε ο ενταφιασμός του. Μετά θάνατον του απονεμήθηκε τιμητικά ο βαθμός του αντιστράτηγου ενώ το όνομά του δόθηκε στο κέντρο νεοσυλλέκτων του Μεσολογγίου (2/39 Σύνταγμα Ευζώνων) όπου υπάρχει και η προτομή του. Προτομή επίσης έχει αναγερθεί στα πρώην κρατητήρια του ΕΑΤ-ΕΣΑ (σήμερα πάρκο Ελευθερίας) στην Αθήνα.
Ο αμετανόητος Παττακός
Ο Σπύρος Μουστακλής ενοχλούσε ακόμα και μετά τον θάνατό του. Κατά τη διάρκεια συνέντευξης που είχε παραχωρήσει ο αρχιπραξικοπηματίας Παττακός, στον Χρήστο Βασιλόπουλο, στο πλαίσιο της «Μηχανής του Χρόνου» όχι μόνο δεν είχε μετανιώσει για όσα βίωσε ο ηρωϊκός ταγματάρχης αλλά είχε δηλώσει κυνικά πως «καλά του κάναμε… Να ησυχάσουμε… Η δύναμις επιβάλλεται διά παντός τρόπου. Ό,τι δεν λύνεται, κόβεται».
